Κι όμως, η Σταχτοπούτα ξεκίνησε ως ελληνικός μύθος… με φεμινιστικά και ταξικά ζητήματα!

Είναι ένα ακόμη παραμύθι στο οποίο η πρωταγωνίστρια υποφέρει, μέχρι να έρθει ο πρίγκιπας που θα τη σώσει. Κι όμως, η αρχική εκδοχή τής Σταχτοπούτας αποτελούσε ωδή στον φεμινισμό – όχι αυτή των αδελφών Γκριμ που έμεινε την ιστορία, αλλά η εκείνη που «γεννήθηκε» νωρίτερα, από γυναίκες και για γυναίκες. Ή πάλι μιλούσε για το πώς ένας γάμος σε «σώζει» και σε φέρνει σε μία άλλη κοινωνική τάξη…

Από τη Μαρία Καλοπούλου

Είναι μια πριγκίπισσα. Φοράει ένα όμορφο φόρεμα με γυαλιστερό κοκαλάκι, γυάλινα παπούτσια και μακριά λευκά γάντια. Ξεπερνά τις αντιξοότητες της κακής μητριάς και των ετεροθαλών αδελφών της, που της συμπεριφέρονται ως υπηρέτριά τους, ώστε να καταφέρει να πάει στον χορό  και να χορέψει με έναν πολύ όμορφο πρίγκιπα και μετά να σπεύσει σπίτι πριν το ρολόι χτυπήσει μεσάνυχτα και η άμαξα της ξαναγίνει κολοκύθα…

Αλλά αυτή δεν είναι η πραγματική Σταχτοπούτα. Αυτή είναι η Σταχτοπούτα της Disney, αυτή από την ταινία κινουμένων σχεδίων του 1950 και το νέο ριμέικ της. Η Disney δεν εφηύρε τη Σταχτοπούτα. Η ιστορία της είναι τουλάχιστον 2.000 ετών.

Η πραγματική Σταχτοπούτα δεν ορίζεται τόσο εύκολα. Είναι ένας χαρακτήρας που συνδυάζει αιώνες αφήγησης και τους περισσότερους ανθρώπινους πολιτισμούς.

Η πρώτη Σταχτοπούτα ήταν ελληνική ιστορία

Η Σταχτοπούτα έχει δύο πρόσωπα: υπάρχει η ευρωπαϊκή λαϊκή ιστορία που εξελίχθηκε στη σύγχρονη ιστορία ενός κοριτσιού με ένα υπέροχο μπλε φόρεμα, και υπάρχει η παλιά πλοκή αιώνων που έχει περάσει μεταξύ πολιτισμών για χιλιετίες.

Η ιστορία του να ξεπεράσεις την καταπίεση και να παντρευτείς σε μια άλλη κοινωνική τάξη για να σωθείς από μια οικογένεια που δεν σε αγαπά ή δεν σε εκτιμά είναι μια απίστευτα ισχυρή, πολύ δυνατή για να περιοριστεί στην ιστορία που όλοι γνωρίζουμε.

Στο επίκεντρο των περισσότερων ιστοριών της Σταχτοπούτας (είτε χρησιμοποιούν αυτό το όνομα για την ηρωίδα τους είτε όχι) είναι ένα πράγμα: μια διωκόμενη ηρωίδα που υψώνεται πάνω από την κοινωνική της θέση μέσω ενός καλού γάμου.

Η πρώτη καταγεγραμμένη ιστορία με μια φιγούρα που μοιάζει με Σταχτοπούτα χρονολογείται στην Ελλάδα τον 6ο αιώνα π.Χ. Σε εκείνη την αρχαία ιστορία, μια Ελληνίδα ονόματι Ροδώπις (που σημαίνει «η ροδομάγουλη») ήταν μία πανέμορφη Ελληνίδα σκλάβα. Είχε γεννηθεί στην Ελλάδα, αλλά την είχαν απαγάγει πειρατές και την πούλησαν σκλάβα στην Αίγυπτο.

Η ιστορία της, την οποία μας διηγείται ο Στράβων, αποτελεί τον πρωταρχικό πυρήνα του διάσημου παραμυθιού «Σταχτοπούτα»: Το αφεντικό της την εκτιμούσε και μάλιστα της είχε χαρίσει ένα ζευγάρι σανδάλια με πλούσια διακόσμηση.

Αλλά ήταν υπναράς και τον περισσότερο καιρό στο σπίτι κοιμόταν, οπότε οι άλλες δούλες που ζήλευαν τη Ρόδωπι την κακομεταχειρίζονταν και της έδιναν να κάνει τις βαρύτερες δουλειές.

Μία ημέρα, ενώ η Ροδώπις λουζόταν ή έπλενε ρούχα στο ποτάμι, ένας αετός άρπαξε ένα από τα σανδάλια της, που τα είχε στον ήλιο να στεγνώσουν, και μετά από λίγο το άφησε να πέσει στα πόδια του βασιλιά Ψαμμήτιχου, που βασίλευε εκείνη την εποχή στη Μέμφιδα.

Όταν βρίσκει τη Ροδώπι  την παντρεύεται, ανεβάζοντάς την από την ταπεινή της θέση στον θρόνο.

Ο Ψαμμήτιχος, εντυπωσιασμένος από την κομψότητα του υποδήματος αυτού και πιστεύοντας ότι ήταν ένα σημάδι από τον θεό `Ωρο, ζήτησε από τους ανθρώπους του να βρουν την κάτοχό του, έχοντας την πεποίθηση ότι μόνο σε μια πολύ όμορφη γυναίκα θα ταίριαζε αυτό το πέδιλο. Πραγματικά, βρήκαν τη Ροδώπιν, την παρουσίασαν στον βασιλιά και αυτός την πήρε ως σύζυγό του.

Η Σταχτοπούτα ξεκίνησε και από την Κίνα, κοντά στο 850

Μια άλλη από τις πρώτες γνωστές ιστορίες της Σταχτοπούτας είναι το κινέζικο παραμύθι Ye Xian του 9ου αιώνα, στο οποίο μια νεαρή κοπέλα ονόματι Ye Xian λαμβάνει μια ευχή από μερικά μαγικά ψάρια, τα οποία χρησιμοποιεί για να δημιουργήσει ένα φόρεμα με την ελπίδα να βρει σύζυγο.

Όπως ο ελληνικός μύθος, ένας μονάρχης έχει στην κατοχή του το παπούτσι (αυτή τη φορά, τα παπούτσια έχουν χρυσό σχέδιο σε κλίμακα ψαριού) και ξεκινά μια αναζήτηση για να βρει τη γυναίκα της οποίας τα μικροσκοπικά πόδια θα ταιριάζουν στο παπούτσι. Η ομορφιά της Ye Xian πείθει τον βασιλιά να την παντρευτεί και η κακιά θετή μητέρα συνθλίβεται από πέτρες στο σπήλαιο σπίτι της.

Ήταν σαν τα δικά μας δημοτικά τραγούδια – διαδιδόταν από στόμα σε στόμα. Πιθανότατα, μάλιστα, να μπήκε στον ευρωπαϊκή κουλτούρα από τις γυναίκες που εργάζονταν στον Δρόμο του Μεταξιού.

Σε μία εποχή που μόνο άνδρες  μπορούσαν να πετύχουν ως συγγραφείς ή καλλιτέχνες, οι γυναίκες χρησιμοποιούσαν τα παραμύθια για να εκφράζουν τη δημιουργικότητά τους. Μέσα από αυτά, νοικοκυρές κι εργάτριες μοιράζονταν τη σοφία τους – ή περνούσαν ευχάριστα τον χρόνο τους μακριά από τα μάτια των συζύγων και των συναδέλφων τους.

Όπως έχουν αναφέρει φεμινίστριες συγγραφείς, όπως η Marina Warner, αυτός είναι και ο λόγος που έχουμε συνδέσει άρρηκτα τις γυναίκες με το κουτσομπολιό.

Η Σταχτοπούτα ενσαρκώνει όλα τα στερεότυπα της εποχής

Κανείς δεν είναι σίγουρος για την πραγματική της εκδοχή. Σε κάποιες, η Σταχτοπούτα δεν είναι ορφανή από μητέρα. Σε άλλες, οι αδελφές της έκοψαν τα πόδια τους για να χωρέσουν στα μικροσκοπικά γοβάκια και να κερδίσουν την καρδιά του πρίγκιπα. Σε κάθε περίπτωση, αφορούσε τις γυναίκες. Τι συνέβη κι η ηρωίδα μας ήταν τόσο αβοήθητη; «Οι άνδρες, είναι η απάντηση».

Όλη η θέση της γυναίκας περιλαμβάνεται σε αυτή την ιστορία: Οι σκληρές δουλειές του σπιτιού, η βία κατά των γυναικών, η φιλία, η καταπίεση που υφίσταντο οι υπηρέτες. Είναι η ιστορία μίας γυναίκας σε έναν κόσμο που της γυρνούσε την πλάτη, με τον ρόλο της να είναι ξεκάθαρα διακοσμητικός.

Όσο πιο δημοφιλές γινόταν το παραμύθι, τόσο περισσότερο ενδιαφέρονταν οι άνδρες για αυτό. Κι όταν αποφάσισαν να ασχοληθούν μαζί του, προτίμησαν να παρουσιάσουν ένα αδύναμο κορίτσι που χρειαζόταν κάποιον να το βγάλει από τη δυστυχία του.

Η ευρωπαϊκή εκδοχή της ιστορίας ξεκίνησε τον 17ο αιώνα

Συνολικά, περισσότερες από 500 εκδοχές της ιστορίας της Σταχτοπούτας έχουν βρεθεί μόνο στην Ευρώπη και η Σταχτοπούτα που γνωρίζουμε καλύτερα προέρχεται βασικά από τη Γαλλία, συγκεκριμένα.

Η πρώτη εκδοχή της Σταχτοπούτας που έχει σημαντική ομοιότητα με την πιο διάσημη εκδοχή εμφανίστηκε τον 17ο αιώνα, όταν μια ιστορία με το όνομα Cenerentola δημοσιεύτηκε σε μια συλλογή ιταλικών διηγημάτων.

Το Cenerentola έχει όλα τα συστατικά της σύγχρονης ιστορίας – την κακιά μητριά και τις θετές αδερφές, τη μαγεία και το γοβάκι που χάθηκε – αλλά είναι πιο θλιβερό και λίγο πιο μαγικό.

Στην ιστορία, μια γυναίκα που ονομάζεται Zezolla δραπετεύει από τον βασιλιά, ο οποίος θέλει να την παντρευτεί, σε δύο ξεχωριστούς εορτασμούς – προτού τελικά την πιάσει στον τρίτο και την εμποδίσει να φύγει.

Αντί για μια ιστορία αμοιβαίας αγάπης, η Cenerentola είναι μια ιστορία αναγκαστικού γάμου και έξι πολύ κακών θετών αδελφών.

Εξήντα χρόνια αργότερα, το ιταλικό παραμύθι πήρε μια γαλλική τροπή και έγινε η ιστορία που ξέρουμε. Στο Cendrillon, ο Charles Perrault – ένας Γάλλος συγγραφέας που πιστώθηκε ότι επινόησε το παραμύθι – έδωσε τη μορφή που θα έπαιρνε η Σταχτοπούτα για τα επόμενα 400 χρόνια.

Αυτές οι θεμελιώδεις αλλαγές προώθησαν τον μισογυνισμό, αφαίρεσαν κάθε φεμινιστική χροιά και έβαλαν τη μαγεία στη θέση της ενδυνάμωσης.

Παρουσίασε το γυάλινο γοβάκι, την κολοκύθα και τη νεράιδα νονά. Αυτή είναι η έκδοση που η Disney προσάρμοσε αργότερα στο κλασικό κινούμενο σχέδιο.

Οι αδελφοί Γκριμ είχαν μια πιο ζοφερή άποψη για την ιστορία

Οι αδερφοί Γκριμ περιέλαβαν επίσης το παραμύθι στη διάσημη επιτομή παραμυθιού τους. Αυτή η ιστορία, που ονομάζεται Aschenputtel (Σταχτοπούτα), εμφανίστηκε περισσότερα από 100 χρόνια μετά την έκδοση του Perrault τον 19ο αιώνα.

Το Aschenputtel είναι μια πολύ πιο σκοτεινή ιστορία. Οι ευχές της Σταχτοπούτας δεν προέρχονται από μια νεράιδα νονά αλλά από ένα δέντρο που φυτρώνει στον τάφο της μητέρας της. Ο πατέρας της, αντί να απουσιάζει όπως στο παραμύθι του Perrault, αγνοεί εσκεμμένα τα βάσανα της κόρης του.

Στην έκδοση των αδελφών Grimm, τα γοβάκια της ηρωίδας είναι φτιαγμένα από χρυσό (όχι γυαλί) και όταν ο Πρίγκιπας έρχεται να δοκιμάσει τα πόδια των ετεροθαλών αδελφών για το μέγεθος, μια από αυτές κόβει τα δάχτυλά της, στην προσπάθειά να κάνει το παπούτσι να ταιριάζει.

Στο τέλος, η Σταχτοπούτα παντρεύεται τον πρίγκιπα, οι θετές αδερφές της χρησιμεύουν ως παρανυφάκια της και τα περιστέρια βγάζουν τα μάτια τους έξω κατά τη διάρκεια της τελετής.

Η Σταχτοπούτα εφηύρε το τροπάριο της «κακής μητριάς»; Με μια λέξη, όχι

Πολλά παραμύθια που έχουν τις ρίζες τους στον 17ο αιώνα, συμπεριλαμβανομένης της Χιονάτης και του Χάνσελ και της Γκρέτελ, παρουσιάζουν κακές μητριές που προσπαθούν να καταστρέψουν τη ζωή του πρωταγωνιστή.

Σε όλες αυτές τις ιστορίες, ο κύριος εχθρός της μητριάς είναι η θετή κόρη – μια ζωντανή υπενθύμιση του πρώτου γάμου του συζύγου της.

Αλλά οι πλοκές δεν προκύπτουν απλώς από το πουθενά. Οι περισσότερες έλκονται από σενάρια πραγματικής ζωής ή τουλάχιστον από αληθινά συναισθήματα.

Όπως έγραψε ο Δρ. Wednesday Martin, συγγραφέας του βιβλίου Step Monster για το Psychology Today, «Οι μητριές συχνά ξεχωρίζουν για πολύ κακή μεταχείριση των θετών παιδιών που υφίστανται τον θυμό και τη δυσαρέσκεια της μητέρας τους και γίνονται αντιπρόσωποί της στο σπίτι του πατέρα τους».

Και αυτό δεν είναι νέο πρόβλημα. Οι θετές μητέρες, ιστορικά, ήταν ένα πολύ συνηθισμένο φαινόμενο όχι λόγω διαζυγίου και νέου γάμου, αλλά επειδή τόσες πολλές γυναίκες πέθαναν κατά τη διάρκεια του τοκετού.

Αυτό σήμαινε ότι η νέα σύζυγος (και τα παιδιά της) ήταν σε άμεσο ανταγωνισμό με το παιδί της πρώτης συζύγου όχι μόνο για την αγάπη, αλλά και για την κληρονομιά, ιδιαίτερα αν επρόκειτο για υψηλότερη κοινωνική τάξη, μετά το θάνατο του συζύγου. Αυτό δείχνει επίσης τι είναι πραγματικά η Σταχτοπούτα – τα χρήματα.

Η Σταχτοπούτα είναι μια ιστορία για τον ταξικό πόλεμο

Στον πυρήνα της, η Σταχτοπούτα έχει να κάνει με το πόσο εξαρτημένες ήταν κάποτε οι γυναίκες από τους άνδρες για να καθορίσουν τη θέση τους στον κόσμο.

Η Σταχτοπούτα ξεκινά την ιστορία ως κόρη ενός πλούσιου άνδρα. Είναι ένα κορίτσι της ανώτερης μεσαίας τάξης με καλές προοπτικές που θα μπορούσε ενδεχομένως να παντρευτεί κάποιον από μια οικογένεια ανώτερης τάξης με ακόμη περισσότερες προοπτικές. Αλλά μόλις πεθάνει η μητέρα της και ο πατέρας της ξαναπαντρευτεί, η θέση της στην οικογένεια αλλάζει και ο γάμος της δεν είναι πλέον το κύριο μέλημα της οικογένειας.

Έτσι, η Σταχτοπούτα όπως την επανέλαβε η Disney το 1950, είναι η αληθινή ενσάρκωση αυτού που εκείνη την περίοδο θεωρούσε ότι οι γυναίκες πέτυχαν το Αμερικανικό Όνειρο — όχι μέσω της εργασίας, αλλά μέσω του γάμου.

Η Disney επέλεξε να διασκευάσει τη Σταχτοπούτα, αντί για το Aschenputtel. Η πρώτη χρειαζόταν βοήθεια για να κάνει οτιδήποτε και είχε πολύ λίγη ελευθερία, ενώ η Aschenputtel κάνει πολλά πράγματα με τη θέλησή της. Ή, με άλλο τρόπο, η Σταχτοπούτα πρέπει να είναι σπίτι τα μεσάνυχτα. Τότε ακριβώς η Aschenputtel αποφασίζει να φύγει.

Τι σημαίνει η άνοδος και η πτώση του παραμυθιού της Σταχτοπούτας για τις πραγματικές γυναίκες σήμερα

Συχνά θεωρείται ότι τα παραμύθια ζουν γιατί εκφράζουν αμετάβλητες αλήθειες για την ανθρώπινη κατάσταση. Οι ιστορικοί πολιτισμού μπορεί να το αμφισβητήσουν αυτό. Αυτές οι ιστορίες αλλάζουν και εξελίσσονται, διαθλώνται μέσα από τις αξίες των κοινωνιών που τις διηγούνται.

Η ιστορία της Σταχτοπούτας έχει μεταλλαχθεί με την πάροδο του χρόνου, από τη Γαλλία του 17ου αιώνα μέχρι σήμερα, αν και κάποιοι θα την ανιχνεύσουν ακόμη νωρίτερα. Αλλά δεν ήταν πάντα το ίδιο δημοφιλής – και η άνοδος και η πτώση της αφήγησης προσφέρει ένα μοναδικό παράθυρο στο τι περιμένει ο πολιτισμός μας από και για τις γυναίκες.

Λίγες στιγμές στην ιστορία της Σταχτοπούτας μπορούν να συγκριθούν με τη δεκαετία του 1950 στη Βόρεια Αμερική και τη Βρετανία. Η πολιτιστική κυριαρχία της ιστορίας εκείνη την εποχή αντικατόπτριζε εν μέρει την εκπληκτική επιτυχία του κινουμένου σχεδίου Σταχτοπούτα του Walt Disney, το 1950.

Αλλά η ιστορία επαναλαμβανόταν ήδη σε αμέτρητα παιδικά βιβλία με εικόνες, ρομαντική λογοτεχνία και σε παραστάσεις μπαλέτου και θεάτρου στα τέλη της δεκαετίας του 1940.

Οι αναφορές στη Σταχτοπούτα πολλαπλασιάστηκαν στη λαϊκή κουλτούρα και χρησιμοποιήθηκαν ευρέως για την πώληση καταναλωτικών αγαθών.

Η Shell Petroleum χρησιμοποίησε μια εικόνα μιας κομψά ντυμένης Σταχτοπούτας που βγήκε από την άμαξα – κολοκύθα σε μια διαφήμιση της δεκαετίας του 1940, το κραγιόν Revlon καυχιόταν για ένα νέο κραγιόνμ ε πορτοκαλί απόχρωση «Cinderella pumpkin» και ο Coty δημιούργησε ένα άρωμα συσκευασμένο σε γυάλινο γοβάκι.

Γιατί η ιστορία είχε τόση απήχηση στα τέλη της δεκαετίας του 1940 και της δεκαετίας του 1950; Στη μεταπολεμική Βρετανία, η κούραση με το δελτίο τροφίμων  και τη λιτότητα βοηθά να εξηγηθεί η απόλαυση των γυναικών για τις μεταμορφώσεις και η ιδέα της απελευθέρωσης από την οικιακή αγγαρεία.

Τόσο ένας Βασιλικός Γάμος (1947) όσο και η στέψη της νεαρής Ελισάβετ Β’ (1953) τροφοδότησαν όνειρα για παραμυθένιο ρομαντισμό, χρυσές άμαξες ονειρικά φορέματα και αστραφτερά στέφανα.

Πάνω απ ‘όλα, η ιδέα ενός κοριτσιού να συναντήσει τον πρίγκιπά της, να παντρευτεί νέα και να ζήσει ευτυχισμένη για πάντα, συνδυάστηκε με τα όνειρα πολλών νεαρών γυναικών τη δεκαετία του 1950.

Η ηλικία του γάμου έπεφτε τόσο στις Ηνωμένες Πολιτείες όσο και στη Βρετανία και ήταν συνηθισμένο να σκέφτεται κανείς τον εαυτό του ως «αφημένο στο ράφι» αν δεν παντρευτεί μέχρι τα 21.

Αυτό ήταν το μήνυμα που μεταφέρθηκε σε μια σειρά από νέα ρομαντικά κόμικ και περιοδικά που στόχευαν ειδικά σε νεαρές γυναίκες, με τίτλους όπως Young Romance και Young Love.

Μέχρι να τελειώσει η επόμενη δεκαετία, ήταν σαφές ότι το όνειρο δεν ήταν πολύ ρεαλιστικό. Οι πρόωροι γάμοι αποδείχτηκαν ιδιαίτερα ευάλωτοι σε κατάρρευση, ειδικά καθώς το προσδόκιμο ζωής αυξανόταν.

Με καλύτερη εκπαίδευση και διεύρυνση των επιλογών απασχόλησης, οι γυναίκες γίνονταν πιο ανεξάρτητες και πολυμήχανες. Η εμφάνιση του αντισυλληπτικού χαπιού και η πρόσβαση σε νομιμοποιημένες αμβλώσεις βοήθησαν στην αποδυνάμωση της υπόθεσης ότι η σεξουαλική δραστηριότητα πρέπει να περιορίζεται μέσα στον γάμο.

Μέχρι τη δεκαετία του 1970, τόσο οι άνδρες όσο και οι γυναίκες αμφισβητούσαν τη σκοπιμότητα και τη χρησιμότητα των παραδοσιακών ρόλων των φύλων.

Η ιδέα μιας αληθινής αγάπης—μιας συζύγου που θα κάλυπτε κάθε πιθανή ανάγκη, οικονομική και συναισθηματική, και θα συνέχιζε να το κάνει για περίπου 60 χρόνια ή περισσότερα— φαινόταν, το λιγότερο, αισιόδοξη.

Ιστορικοί της οικογένειας, όπως η Stephanie Coontz και η Claire Langhamer, έχουν υπογραμμίσει πώς οι αυξανόμενες προσδοκίες για τον γάμο, και ιδιαίτερα η ιδέα ότι θα πρέπει να βασίζεται στην αγάπη και το ειδύλλιο της ζωής, αντί στις πιο πρακτικές εκτιμήσεις της ιδιοκτησίας και της οικογένειας, έχουν υπονομεύσει τη σταθερότητα. του ίδιου του θεσμού.

Οι πιέσεις στον γάμο, σε μια εποχή που βραβεύει την ατομικότητα και τη σεξουαλική αυτοεκπλήρωση παράλληλα με την πίστη στη ζωή, είναι σαφώς τεράστιες.

Αυτή είναι ίσως η ουσία του θέματος. Η Σταχτοπούτα θυμίζει ένα αδύνατο όνειρο: δεν είναι ένα χρήσιμο πρότυπο για τα σημερινά νεαρά κορίτσια που σκέφτονται το μέλλον τους και είναι απίθανο να ανακτήσει την έντονη κυριαρχία της γυναικείας φαντασίας που ήταν εμφανής τη δεκαετία του 1950.

Μήπως ήρθε η ώρα να αφήσουμε χρόνο για την απειλή της μεταμεσονύχτιας απαγόρευσης κυκλοφορίας και ίσως για τις ιστορίες της Σταχτοπούτας συνολικά;