«Γιατί πιστεύω ότι η αλήθεια είναι σαν το κρεμμύδι»;

Από την αυγή της φιλοσοφικής γνώσης, η ύπαρξη της αλήθειας έχει συζητηθεί όσο λίγα θέματα. Όλοι μιλάμε για την αλήθεια. Όλοι αναζητάμε την αλήθεια. Το απαιτούμε, ακόμα κι αν μερικές φορές αρνούμαστε την ύπαρξή της. Αυτό το άρθρο θα προσπαθήσει να δώσει μια άλλη άποψη για το τι, προς το παρόν, πιστεύω ότι είναι η αλήθεια.

Γράφει o Agustín Joel Fernandes Cabal,
ερευνητής φιλοσοφίας, στο Πανεπιστήμιο Santiago de Compostela, Ισπανία

Στη δημοσιογραφία, η αλήθεια συχνά ταυτίζεται με τα γεγονότα: «Έγινε ένα ατύχημα σε μια γωνιά του κόσμου, την τάδε  ημέρα, την τάδε ώρα και τόσοι πολλοί άνθρωποι τραυματίστηκαν». Αυτή είναι μια καθαρά ενημερωτική αντίληψη της αλήθειας, βασισμένη στον κανόνα των «5 W», που πλαισιώνουν την ιστορία: «Ποιος, τι, πότε, πού, γιατί».

Αλλά δεν μπορούμε να εκλάβουμε ένα γεγονός ως αλήθεια. Κι αν έρθει κάποιος και πει: «Δεν ήταν ατύχημα. Ένας από τους οδηγούς ήταν μεθυσμένος»; Εδώ μπαίνουμε στον κόσμο των ερμηνειών.

Δεν υπάρχει αλήθεια

Ο Γερμανός φιλόσοφος Φρίντριχ Νίτσε έγραψε την πιο διάσημη φράση του: «Δεν υπάρχουν γεγονότα, μόνο ερμηνείες». Η φράση είναι τόσο ενδιαφέρουσα όσο και αμφιλεγόμενη και παρερμηνευμένη.

Έχει χρησιμοποιηθεί για να καταδείξει τον θάνατο της αλήθειας και για να δείξει ότι ο καθένας μπορεί να έχει τη δική του ερμηνεία, δηλαδή τη δική του αλήθεια.

Παραδόξως, η φράση του Νίτσε έπεσε στη δική της ερμηνευτική παγίδα. Όταν λέει ότι υπάρχουν ερμηνείες, δεν επιδιώκει να σχετικοποιήσει την έννοια της αλήθειας, αλλά μάλλον να πει ότι όταν συμβαίνει κάτι, οι άνθρωποι βρίσκουν διαφορετικές ερμηνείες του γεγονότος.

Ο Γάλλος φιλόσοφος Michel Foucault υποστηρίζει τη θεωρία του Nietzsche, αλλά προσθέτει το σήμα κατατεθέν του: Την εξουσία. Σύμφωνα με τον Φουκώ, υπάρχουν πολλαπλές ερμηνείες των γεγονότων, αλλά η εξουσία είναι υπεύθυνη να επιβάλει την ερμηνεία της (την αλήθεια της) και να την ολοκληρώσει.

Όταν φανταζόμαστε την εξουσία, συχνά σκεφτόμαστε κυρίους με ακριβά κοστούμια που κάθονται γύρω από ένα τραπέζι και σκέφτονται «τι μπορούμε να κανονίσουμε τώρα;».

Αλλά για τον Φουκώ, η δύναμη είναι απλώς η ικανότητα να τοποθετεί κανείς τη δική του ερμηνεία ως γενική αλήθεια. Μπορεί να είναι πολίτης από κοινωνικό δίκτυο, πολιτικός οποιουδήποτε κόμματος και ιδεολογίας, επιχειρηματίας ή ακόμα και ο γείτονας που ξεκινά μια φήμη στη γειτονιά και την καθιερώνει ως την απόλυτη αλήθεια. Έτσι γεννιέται και η έννοια της μετα-αλήθειας.

Η αλήθεια είναι ένα κρεμμύδι

Ωστόσο, θα ήθελα να προτείνω έναν απλούστερο, αλλά όχι λιγότερο περίπλοκο, τρόπο κατανόησης της ίδιας της έννοιας της αλήθειας.

Καταρχάς, όλες οι θεωρίες είναι εν μέρει σωστές. Η αλήθεια ως έννοια από μόνη της είναι ευρεία. Η αλήθεια είναι το άθροισμα όλων των ερμηνειών, των γεγονότων, παρελθόντος και παρόντος. Και μπορεί να αναρωτηθεί κανείς τι σχέση έχει το παρελθόν με την αλήθεια του παρόντος.

Ένα απόσπασμα από τον υπαρξιστή φιλόσοφο Ζαν Πολ Σατρτ το εξηγεί καλά: «Δεν είμαστε σβώλοι από πηλό. Αυτό που έχει σημασία δεν είναι τι κάνουν οι άνθρωποι για εμάς, αλλά τι κάνουμε εμείς οι ίδιοι από αυτό που μας έφτιαξαν».

Το παρόν δεν μπορεί να διαχωριστεί από το παρελθόν, καθώς είμαστε η συνέπειά του. Χωρίς να κατανοήσουμε το παρελθόν, είναι αδύνατο να κατανοήσουμε το παρόν.

Για να γίνει πιο σαφές, ας φανταστούμε την έννοια της αλήθειας ως κρεμμύδι. Τα κρεμμύδια είναι λαχανικά που αποτελούνται από πολλά στρώματα που καλύπτουν έναν πυρήνα. Αν κάνουμε τον παραλληλισμό, ο πυρήνας θα ήταν ένα συγκεκριμένο γεγονός: Το ατύχημα στη γωνία του δρόμου, για παράδειγμα.

Το στρώμα που το καλύπτει θα ήταν η άποψη των μαρτύρων και των πρωταγωνιστών εκείνου του ατυχήματος. Το επόμενο στρώμα θα ήταν το παρελθόν των εμπλεκομένων. Και έτσι τα επίπεδα επικαλύπτονται, απομακρυνόμενα όλο και περισσότερο από το ίδιο το γεγονός.

Αλλά αναπόφευκτα, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, όλα τα στρώματα εμπλέκονται στο γεγονός που αναλύουμε. Επομένως, η αλήθεια είναι αυτό το κρεμμύδι. Η αλήθεια είναι αυτό το σύνολο ερμηνειών και μακρο-απόψεων που καθιστούν δυνατή μια συνολική και πλήρη εικόνα όλων των γεγονότων.

Η αλήθεια δεν είναι στα μέτρα μας

Λοιπόν, υπάρχει κάτι όπως η αλήθεια; Η απάντηση που μπορώ να δώσω είναι ναι. Είναι δυνατόν να κατέχουμε την αλήθεια; Η απάντησή μου είναι ένα κατηγορηματικό όχι. Αν δεν είναι κάποιος Θεός ή ένα πανταχού παρόν, παντοδύναμο, παν-χρονικό ον, είναι αδύνατο να την κατέχεις ή να την αποκτήσεις.

Αλλά η πίστη στην ύπαρξη μίας αλήθειας είναι θεμελιώδης. Στο έργο του «Το σύγχρονο θέμα», ο Ισπανός φιλόσοφος José Ortega y Gasset εξηγεί γιατί αυτό είναι σημαντικό:

«Η ζωή χωρίς αλήθεια δεν είναι βιώσιμη. Έτσι, λοιπόν, υπάρχει η αλήθεια, η οποία είναι αμφίδρομη με τον άνθρωπο. Χωρίς τον άνθρωπο δεν υπάρχει αλήθεια, αλλά και το αντίστροφο, χωρίς αλήθεια δεν υπάρχει άνθρωπος. Ο άνθρωπος μπορεί να οριστεί ως το ον που χρειάζεται απόλυτα την αλήθεια και, αντιστρόφως, η αλήθεια είναι το μόνο πράγμα που χρειάζεται ουσιαστικά ο άνθρωπος, η μόνη του άνευ όρων ανάγκη».

Αυτό κάνει την έννοια της αλήθειας ουτοπία. Και τι είναι ουτοπία; Ο Ουρουγουανός δημοσιογράφος και συγγραφέας Εντουάρντο Γκαλεάνο το εξηγεί με εξαιρετικό τρόπο παραφράζοντας έναν φίλο:

«Η ουτοπία είναι στον ορίζοντα. Εγώ περπατάω δέκα βήματα και εκείνη δέκα βήματα μακριά. Προς τι λοιπόν η ουτοπία; Μα γι’ αυτό υπάρχει, για να μας δώσει έναν λόγο να περπατάμε».

Πηγή: www.theconversation.com