Κοινωνικός Δαρβινισμός: Μια ιδέα που δεν θα έπρεπε ποτέ να υπάρχει;

Ο κοινωνικός δαρβινισμός είναι μια θεωρητική θέση που εμφανίστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα και επέκτεινε τη θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου στην κοινωνιολογία, την οικονομία και την πολιτική. Με άλλα λόγια, εφάρμοσε τις βιολογικές έννοιες της φυσικής επιλογής και του αγώνα για ύπαρξη για να εξηγήσει τους νόμους της κοινωνικής ανάπτυξης και τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων.

Επιμέλεια: Μαρία Καλοπούλου

Υπό αυτή την έννοια, οι κοινωνικοί δαρβινιστές υπερασπίζονται ότι οι πιο προικισμένοι και ισχυρότεροι άνθρωποι είναι εκείνοι που παραμένουν στην εξουσία και κυριαρχούν έναντι των πιο αδύναμων.

Αυτή η θεωρία έχει χρησιμοποιηθεί για να δικαιολογήσει τον ιμπεριαλισμό, τον ρατσισμό, την κατάκτηση εδαφών και την υποταγή του πληθυσμού. Δικαιολογεί την ιδέα ότι κάποιες ανώτερες εθνότητες ή φυλές πρέπει να επικρατούν και να κυριαρχούν στην κοινωνία. Πάμε πιο βαθιά.

Η θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου

Ο Τσαρλς Ρόμπερτ Δαρβίνος (1809-1882) ήταν Άγγλος φυσικός επιστήμονας που συνεισέφερε στην εξελικτική βιολογία. Στο πιο διάσημο έργο του, «The Origin of Species» («Η καταγωγή των ειδών») (1859), θεώρησε την εξέλιξη των οργανισμών ως συνάρτηση δύο διαδικασιών:

• Ο αγώνας για ύπαρξη
• Φυσική επιλογή (ή επιβίωση του ισχυρότερου)

Από τη μια πλευρά, ο αγώνας για ύπαρξη υπερασπίζεται ότι, στη φύση, οι ζωντανοί οργανισμοί βρίσκονται σε διαρκή σύγκρουση για να επιβιώσουν στο περιβάλλον. Σε αυτή την περίπτωση, η εξάρτηση από συγκεκριμένους παράγοντες τους αναγκάζει να ανταγωνίζονται και να καταστρέφουν ο ένας τον άλλον για τους περιορισμένους διαθέσιμους πόρους. Ένα παράδειγμα αυτού θα ήταν ο αγώνας μεταξύ των ζώων για τροφή ή για ζευγάρωμα.

Η φυσική επιλογή είναι η διαδικασία με την οποία οι καλύτερα προσαρμοσμένοι οργανισμοί εκτοπίζουν τους λιγότερο προσαρμοσμένους μέσω της αργής συσσώρευσης ευνοϊκών γενετικών αλλαγών κατά τη διάρκεια των γενεών. Με αυτή την έννοια, η φυσική επιλογή αναφέρεται στα πλεονεκτήματα που έχουν κάποιοι έναντι άλλων.

Αυτές οι δύο έννοιες αλληλοεξαρτώνται στη θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου. Σε αυτή την περίπτωση, η φυσική επιλογή εξαρτάται από τον αγώνα για ύπαρξη, που θα ήταν ο μηχανισμός της εξέλιξης.

Προέλευση του κοινωνικού δαρβινισμού

Η προέλευση του Κοινωνικού Δαρβινισμού αποδίδεται στον φιλόσοφο και κοινωνιολόγο Herbert Spencer (1820 – 1903), ο οποίος προσάρμοσε τις εξελικτικές αντιλήψεις του Δαρβίνου στις ανθρώπινες κοινωνίες.

Στο έργο του «The First Principles» (1862), ο Spencer χαρακτηρίζει τις ανθρώπινες κοινωνικές ομάδες ως οργανισμούς που διέπονται από τους νόμους της φύσης μέσα σε ένα εξελικτικό πλαίσιο.

Υπό αυτή την έννοια, ο συγγραφέας ορίζει την κοινωνική εξέλιξη ως εξής:

«Το πέρασμα από μια ασυνάρτητη ομοιογένεια σε μια συνεκτική ετερογένεια, ως συνέπεια μιας διασποράς της κίνησης και μιας ολοκλήρωσης της ύλης».

Με αυτή τη δήλωση, ο Χέρμπερτ Σπένσερ υποστήριξε ότι οι ανθρώπινες κοινωνικές ομάδες μετατρέπονται από έναν αδιαφοροποίητο και οριζόντιο πληθυσμό (ασυνάρτητη ομοιογένεια) σε μια οργάνωση που διαστρωματώνεται από ηγεμόνες και κυβερνάται (συνεκτική ετερογένεια).

Τέτοιον κοινωνικό μετασχηματισμό, στον οποίο οι κυβερνώντες επιβάλλονται και εξαλείφουν τους κυβερνώμενους «λιγότερο κατάλληλους», δικαιολογεί μέσω φυσικών και βιολογικών διεργασιών – τον αγώνα για ύπαρξη και τη φυσική επιλογή.

Ο Δαρβίνος και ο κοινωνικός δαρβινισμός

Σήμερα, υπάρχει διαμάχη για το αν ο Δαρβίνος υποστήριζε την κοινωνική εξέλιξη με αυτόν τον τρόπο. Οι υπερασπιστές του φυσικού επιστήμονα υποστηρίζουν ότι ο ίδιος εξέφραζε μεγάλες αμφιβολίες για αυτή την άποψη εναντιούμενος στην εφαρμογή του μηχανισμού της φυσικής επιλογής στις ανθρώπινες κοινωνίες.

Ωστόσο, διάφοροι κριτικοί έχουν την αντίθετη άποψη. Υποστηρίζουν ότι ο Δαρβίνος δεν έκανε ποτέ διαφοροποίηση μεταξύ «βιολογικής εξέλιξης» και «κοινωνικής εξέλιξης».

Αυτό που είναι αλήθεια είναι ότι ο Δαρβίνος υπέθεσε ότι οι άνθρωποι χωρίζονταν σε «πολιτισμένες» και «άγριες» φυλές, με βάση τις κρανιακές διαφορές. Επομένως, σε μια υποτιθέμενη ασυμμετρία νοημοσύνης.

Έτσι, περιέγραψε τους Ευρωπαίους ως εκείνους με τη μεγαλύτερη πνευματική ικανότητα, ενώ οι Ασιάτες και οι Αβορίγινες της Αυστραλίας θα ήταν εκείνοι με τη μικρότερη ικανότητα.

Επίσης, στο έργο του «The Origin of Man» («Η καταγωγή του ανθρώπου») (1871), αναφέρθηκε στον τρόπο με τον οποίο πίστευε ότι η φυσική επιλογή επηρέαζε τα λεγόμενα «πολιτισμένα έθνη».

Εκεί χρησιμοποιεί τις έννοιες της «κατώτερης φυλής» και της «ανώτερης φυλής». Υποστηρίζει ότι ο πολλαπλασιασμός των κατώτερων φυλών επηρεάζει την αριθμητική αύξηση αυτών των «ανθρώπων ανώτερων ιδιοτήτων».

Συνέπειες των αξιωμάτων της κοινωνικής εξέλιξης

Αν και ο κοινωνικός δαρβινισμός εμφανίστηκε αρχικά ως κοινωνιολογική θεωρία, τα αξιώματά του χρησίμευσαν ως έμπνευση για ένα σύνολο πολιτικών και κοινωνικών κινημάτων που δικαιολογούσαν τις δομές της κυριαρχίας και το καπιταλιστικό οικονομικό σύστημα.

Ο Ναζισμός είναι ένα από τα πιο ξεκάθαρα παραδείγματα οικειοποίησης των ιδεών του κοινωνικού δαρβινισμού.

Τα αξιώματα της ανωτερότητας μιας φυλής έναντι της άλλης και η ιδέα ότι η ανθρώπινη εξέλιξη δίνεται από την επιβίωση του ισχυρότερου, ενέπνευσαν τις φρικτές πράξεις του Χίτλερ και των οπαδών του.

Στο δοκίμιό του «Ο Αγών μου» (1925), ο Χίτλερ τόνισε τη σημασία της καθαρότητας του αίματος και προέβαλε επιχειρήματα παράλληλα με εκείνα του Spencer, υπερασπιζόμενος την ανάγκη για μια κοινωνία βασισμένη σε ένα σχέδιο κυριαρχίας της ελίτ.

Αυτό τον οδήγησε στη μαζική εξόντωση όσων θεωρούσε «κατώτερες φυλές» (Εβραίους, μαύρους, ομοφυλόφιλους, μεταξύ άλλων) και στην προώθηση προγραμμάτων μητρότητας και ευγονικής, που στόχευαν στην αναπαραγωγή των Άριων γονιδίων και στον σχηματισμό κοριτσιών και αγοριών με την ιδεολογία του κόμματος.

Με τη σειρά του, είναι δυνατό να εντοπιστεί πώς οι ιδέες του Δαρβίνου έχουν επηρεάσει τις δομές του φύλου και έχουν εμβαθύνει την κυριαρχία του αρσενικού φύλου στο θηλυκό.

Για παράδειγμα, στο «The Origin of Man» (1871), ο Δαρβίνος κάνει την ακόλουθη διάκριση: «Ο άνδρας διαφέρει από τη γυναίκα σε μέγεθος, μυϊκή δύναμη, ταχύτητα κ.λπ., καθώς και σε νοημοσύνη, όπως συμβαίνει μεταξύ των δύο φύλων σε πολλά θηλαστικά».

Η θεωρία του κοινωνικού δαρβινισμού τροφοδότησε αβάσιμες ιδέες ανωτερότητας του αρσενικού έναντι του θηλυκού.

Αυτή η ιδέα διαπέρασε τον κοινωνικό δαρβινισμό και ενθάρρυνε μια κοινωνική δομή κυριαρχίας των ανδρών στις γυναίκες. Οι πρώτοι θεωρούνται πιο δυνατοί, πιο ισχυροί και πιο έξυπνοι.

Ο κοινωνικός δαρβινισμός σήμερα

Ο κοινωνικός δαρβινισμός έχασε την ιδιότητά του ως επιστημονική θεωρία μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και απαξιώθηκε πλήρως μέχρι το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Αυτό οφειλόταν στη συσχέτισή του με τον ναζισμό και στην αυξανόμενη επιστημονική συναίνεση ότι ήταν αβάσιμο.

Στην πραγματικότητα, βιολόγοι και ιστορικοί έχουν υποστηρίξει ότι πρόκειται για μια νατουραλιστική πλάνη. Η θεωρία της φυσικής επιλογής σκοπεύει μόνο να περιγράψει ένα βιολογικό φαινόμενο, το οποίο δεν μπορεί να επεκταθεί στην ανθρώπινη κοινωνία.