«Τεμπέλικο», «ακατάστατο», «έξυπνο»: Πώς οι ταμπέλες επηρεάζουν την ανάπτυξη της προσωπικότητας ενός παιδιού
Οι λέξεις έχουν άμεσο αντίκτυπο στη διαμόρφωση της ταυτότητας ενός παιδιού. Υπάρχει μια λεπτή ισορροπία ανάμεσα στο να βοηθάμε ένα παιδί να μεγαλώσει και στο να το καταδικάσουμε. Είναι ζωτικής σημασίας λοιπόν να αναλογιστούμε, αν τα λόγια μας δημιουργούν γέφυρες ή εμπόδια για τα παιδιά μας. Βάζοντας ταμπέλες στα παιδιά, στην πραγματικότητα τους κάνουμε κακό.
Από τη Σοφία Κροκιδά
Ταμπέλες: πέρα από τον έπαινο και την κριτική
Στην ψυχολογία, ο όρος «ταμπέλα» αναφέρεται στη διαδικασία μέσω της οποίας οι άνθρωποι ταξινομούν ή περιγράφουν την ταυτότητα των ανθρώπων που αποκλίνουν σημαντικά από αυτό που θεωρείται φυσιολογικό ή αποδεκτό.
Ορισμένοι ειδικοί τις έχουν ορίσει ως την απόδοση ιδιοτήτων σε ένα συγκεκριμένο υποκείμενο, οι οποίες χρησιμοποιούνται για την περιγραφή ή την ταυτοποίησή του. Με αυτή την έννοια, όταν χρησιμοποιούμε ταμπέλες, σιωπηρά κρίνουμε πόσο απομακρύνεται ή τηρεί κανείς τις κοινωνικές προσδοκίες.
Η επίδραση της ταμπέλας στην ανάπτυξη της παιδικής ηλικίας
Οι περισσότεροι ειδικοί θεωρούν ότι υπάρχουν δύο τύποι ταμπέλας: θετική και αρνητική. Σχετικά με το τελευταίο, ορισμένες μελέτες υποστηρίζουν ότι οι επίμονες αρνητικές αξιολογήσεις της απόδοσης ενός παιδιού από τους γύρω του μπορούν να επηρεάσουν την αντίληψη του παιδιού για τον εαυτό του.
Αν συνηθίζουμε να λέμε σε ένα παιδί «είσαι τόσο αργός!» ή «πάντα το κάνεις λάθος!», θα είναι πολύ δύσκολο να αλλάξει αυτή την αντίληψη του εαυτού του σε μεταγενέστερα στάδια ανάπτυξης.
Αυτές οι προσδοκίες μπορεί να έχουν αντίκτυπο στη συμπεριφορά και την προσωπικότητα, επηρεάζοντας αρνητικά την αυτοεκτίμηση και την αυτοαντίληψη του παιδιού, γεγονός που μπορεί να οδηγήσει σε αίσθημα κατωτερότητας.
Οι θετικές ταμπέλες μπορεί να είναι εξίσου κακές. Οι ψυχολόγοι εξηγούν ότι, όταν τα παιδιά χαρακτηρίζονται από τα επιτεύγματά τους – λέγοντας, για παράδειγμα, «τα πήγες καλά σε αυτό το τεστ επειδή είσαι έξυπνος» – συνδέουμε την εγγενή αξία ενός παιδιού με την απόδοσή του. Αυτό μπορεί να τα κάνει να πιστέψουν ότι μία πτώση στην απόδοση σημαίνει αντίστοιχη πτώση της αξίας τους ως άτομα.
Είναι λάθος λοιπόν να πιστεύουμε ότι το να βάζουμε συχνά θετικές ταμπέλες σε παιδιά ή μαθητές συμβάλλει στην ενίσχυση της αυτοεκτίμησής τους.
Μελέτες έχουν δείξει πώς οι πεποιθήσεις των γονιών, οι οποίες επηρεάζουν τις ταμπέλες που δίνουν στα παιδιά τους, επηρεάζουν την ανάπτυξη των δεξιοτήτων συναισθηματικής αναγνώρισης στην παιδική ηλικία.
Για παράδειγμα, ένα παιδί που έχει συνηθίσει να πιστεύει ότι παίρνει καλούς βαθμούς στο σχολείο επειδή είναι έξυπνο, μπορεί να καταλήξει με φόβο αποτυχίας και να είναι πιο επιρρεπές στην απογοήτευση και την υπερβολική προσπάθεια.
Πώς λοιπόν μεταφέρουμε το μήνυμα ότι κάτι έχει γίνει καλά ή ότι πιστεύουμε ότι μια ενέργεια ή συμπεριφορά είναι αξιέπαινη; Το κλειδί βρίσκεται στη σύνδεση των ταμπέλων με τη διαδικασία και όχι με το αποτέλεσμα, ειδικά σε ακαδημαϊκά περιβάλλοντα.
Μπορούμε, για παράδειγμα, να δείξουμε την ικανοποίησή μας με τον βαθμό συμμετοχής ή προσπάθειας στην εργασία ενός παιδιού και όχι με τον βαθμό που πέτυχε.
Εκπαίδευση ή στιγματισμός;
Αν και διάφορες μελέτες δείχνουν ότι ο διαχωρισμός των μαθητών βάσει ικανότητας θα μπορούσε να τους δώσει μια πιο εξατομικευμένη και επομένως πιο αποτελεσματική εκπαίδευση, ορισμένοι ειδικοί πιστεύουν ότι αυτό οδηγεί σε στιγματισμό, απόρριψη και γελοιοποίηση από τους συνομηλίκους και στη συνέχεια σε απομόνωση και απόσυρση.
Οι ταμπέλες έχουν τη δύναμη να καθορίσουν τι θα γίνει ένας άνθρωπος. Επηρεάζουν άμεσα τις πεποιθήσεις μας σχετικά με τις ικανότητές μας.
Έτσι, όταν βάζουμε μια ταμπέλα σε κάποιον, ο ίδιος θα περιμένει το ίδιο αποτέλεσμα από τον εαυτό του σε παρόμοιες καταστάσεις. Αυτοεκπληρούμενες προφητείες όπως αυτή είναι κοινές μεταξύ παιδιών και ενηλίκων: Τα λόγια «όλοι λένε ότι είμαι κακός στα μαθηματικά, άρα ξέρω ήδη ότι δεν θα το καταλάβω» θα μπορούσαν να ειπωθούν από ένα παιδί στο μάθημα μαθηματικών ή από έναν ενήλικα που προσπαθεί να φτιάξει τη φορολογική του δήλωση.
Ο ρόλος των αυθεντιών
Στην ψυχολογία, το φαινόμενο του Πυγμαλίωνα αναφέρεται στην πιθανή επιρροή που μπορεί να έχει η πεποίθηση ενός ατόμου -συχνά ενός δασκάλου, ενός γονέα ή ενός ηγέτη- στην απόδοση ενός άλλου.
Αυτό το φαινόμενο μπορεί να παρατηρηθεί όταν οι επαναλαμβανόμενες ταμπέλες εσωτερικεύονται, αποκρυσταλλώνοντας μια πραγματικότητα που στη συνέχεια θεωρείται δεδομένη.
Οι ειδικοί βρήκαν μια σχέση μεταξύ των ταμπέλων που βάζουμε στα παιδιά και του φαινομένου του Πυγμαλίωνα, δείχνοντας ότι υπάρχει μεγάλη πιθανότητα οι προσδοκίες των ενηλίκων να γίνουν αυτοεκπληρούμενες προφητείες.
Αυτό μπορεί να δημιουργήσει έναν φαύλο κύκλο: Εάν η συμπεριφορά ή οι αποφάσεις ενός παιδιού βασίζονται σε εξωτερικές απόψεις για το ποιο είναι, θα καταλήξει να τις επιβεβαιώνει και να τις ενισχύει.
Αυτές οι απόψεις έρχονται στη συνέχεια να καθορίσουν την αυτοαντίληψη του παιδιού και, με τη σειρά τους, τις προσδοκίες του για τη μελλοντική του συμπεριφορά.
Ενθάρρυνση της προσωπικής ανάπτυξης: Τι πρέπει να λέμε και τι όχι
Είναι δυνατόν, και μάλιστα θετικό, να αντισταθούμε στην κατηγοριοποίηση των παιδιών με βάση τα χαρακτηριστικά ή τις ικανότητές τους. Αυτό μπορούμε να το κάνουμε έχοντας κατά νου τον αντίκτυπο που μπορούν να έχουν τα λόγια μας και μαθαίνοντας να αντιμετωπίζουμε τα προβλήματα των παιδιών μέσω της επικοινωνίας και της έγκαιρης θετικής ενίσχυσης
Για παράδειγμα, ένα παιδί μπορεί να δυσκολεύεται να είναι οργανωτικό. Αντί να πούμε «είσαι τόσο ακατάστατος», μπορούμε να προσφερθούμε να τον βοηθήσουμε να βάλει τάξη στο δωμάτιό του.
Ή να πούμε κάτι όπως «προσπάθησε να τακτοποιήσεις το δωμάτιό σου, είμαι σίγουρη ότι μπορείς να το διαχειριστείς, αλλά ενημέρωσέ με αν χρειαστείς βοήθεια».
Δηλώσεις όπως «είσαι ξεχωριστός για μένα» μπορούν επίσης να τονίσουν τη μοναδική αξία ενός παιδιού πέρα από οποιαδήποτε συγκεκριμένα επιτεύγματα.
Αν θέλουμε να πούμε σε ένα παιδί ότι είναι καλό σε κάτι συγκεκριμένο χωρίς να ανταμείβουμε την απλή υπακοή, μπορούμε να πούμε κάτι όπως «Μου αρέσει η προσπάθεια που καταβάλλεις για να το τελειώσεις» ή «Σε είδα να μοιράζεσαι παιχνίδια με τον φίλο σου, ήταν πολύ ωραίο αυτό που έκανες».
Αντί να πούμε «είσαι ταλαντούχος» μπορούμε να πούμε «φαίνεται ότι σου αρέσει να ζωγραφίζεις. Θα ήθελες να δοκιμάσεις κάποιες νέες τεχνικές ή χρώματα;»
Ο έπαινος και η θετική ενίσχυση πρέπει να έρχονται ακριβώς τη στιγμή που συμβαίνει η δράση. Δίνοντας άμεση αναγνώριση, ενισχύουμε τη σύνδεση μεταξύ μιας συμπεριφοράς και της θετικής ανταπόκρισής της.
Με αυτόν τον τρόπο, ο έπαινος ή οι ανταμοιβές συνδέονται με την ίδια τη δράση και όχι με την ταυτότητα, την προσωπικότητα ή την εγγενή αξία του παιδιού.
