Από τον Tarantino στο Squid Game: Γιατί τόσοι πολλοί άνθρωποι απολαμβάνουν τη βία;

Τον περασμένο μήνα, περισσότεροι από 100 εκατομμύρια άνθρωποι παρακολούθησαν την τρομερή και βίαιη σειρά του Netflix, Squid Game (Το παιχνίδι του καλαμαριού). Πολλές μελέτες έχουν ασχοληθεί με το θέμα της βίας στην οθόνη κι αν είναι κακή ή όχι για τον κόσμο. Με την απάντηση να έχει δοθεί περίπου ομόφωνα: ναι οι επιπτώσεις είναι αρνητικές. Αλλά υπάρχει κι ένα άλλο θέμα: Γιατί τελικά, μας ελκύει να παρακολουθούμε τη βία; Ένα ερώτημα που χρειάζεται περισσότερη προσοχή.

Γράφει ο Σάιμον ΜακΚάρθι-Τζόουνς,
Αναπληρωτής Καθηγητής Κλινικής Ψυχολογίας και Νευροψυχολογίας,
Trinity College του Δουβλίνου

Επιμέλεια: Μαρία Καλοπούλου

Ο θάνατος, το αίμα και η βία πάντα τραβούσαν ανέκαθεν τα πλήθη. Οι αρχαίοι Ρωμαίοι συνέρρεαν για να απολαύσουν τις σφαγές στο Κολοσσαίο. Στους μετέπειτα αιώνες, οι δημόσιες εκτελέσεις ήταν κάτι σαν λαϊκό πανηγύρι.

Στη σύγχρονη εποχή, ο σκηνοθέτης Κουέντιν Ταραντίνο πιστεύει ότι: «Στις ταινίες, η βία είναι ωραία. Μου αρέσει». Και πολλοί από εμάς φαίνεται να συμφωνούμε μαζί του.

Μια μελέτη πάνω στις ταινίες που έκαναν μεγάλες εισπράξεις διαπίστωσε ότι το 90% είχαν αρκετές σκηνές, στις οποίες ο πρωταγωνιστικός χαρακτήρας εμπλεκόταν σε βίαιες καταστάσεις. Ομοίως, οι περισσότεροι Αμερικανοί απολαμβάνουν τις ταινίες τρόμου και τις παρακολουθούν πολλές φορές τον χρόνο.

Ποιος παρακολουθεί αυτά τα προγράμματα;

Μερικοί άνθρωποι είναι πιο πιθανό να απολαμβάνουν τα βίαια προγράμματα (σειρές, ταινίες) από άλλους. Το να είσαι άντρας, επιθετικός και να έχεις λιγότερη ενσυναίσθηση, είναι στοιχεία που σε κάνουν να απολαμβάνεις περισσότερο την παρακολούθηση βίας στην οθόνη.

Υπάρχουν επίσης ορισμένα χαρακτηριστικά προσωπικότητας που σχετίζονται με τα βίαια μέσα ενημέρωσης. Τα εξωστρεφή άτομα, που αναζητούν τον ενθουσιασμό και τα άτομα που είναι πιο ανοιχτά σε αισθητικές εμπειρίες, αρέσκονται περισσότερο να παρακολουθούν βίαιες ταινίες.

Αντίθετα, τα άτομα με υψηλή αίσθηση της ευγένειας ή που χαρακτηρίζονται από ταπεινότητα και συμπάθεια για τους άλλους – τείνουν να αγαπούν λιγότερο τα βίαια προγράμματα.

Ναι…μα γιατί; Τι είναι αυτό που μας έλκει στη βία;

Μια θεωρία είναι ότι η παρακολούθηση της βίας είναι καθαρτική, εξουδετερώνοντας την υπερβολική μας επιθετικότητα. Ωστόσο, αυτή η ιδέα δεν υποστηρίζεται από ξεκάθαρα στοιχεία. Όταν οι θυμωμένοι άνθρωποι παρακολουθούν βίαιο περιεχόμενο, τείνουν να θυμώνουν περισσότερο.

Η βία δημιουργεί ένταση και σασπένς, κάτι που μπορεί να είναι αυτό που οι άνθρωποι βρίσκουν ελκυστικό.

Πιο πρόσφατη έρευνα, που προέρχεται από μελέτες ταινιών τρόμου, δείχνει ότι μπορεί να υπάρχουν τρεις κατηγορίες ανθρώπων που απολαμβάνουν να παρακολουθούν βία, η καθεμία με τους δικούς της λόγους.

Μια ομάδα έχει ονομαστεί «τοξικομανείς της αδρεναλίνης». Αυτοί οι άνθρωποι που αναζητούν την πρόκληση, θέλουν νέες και έντονες εμπειρίες και είναι πιο πιθανό να τους εξιτάρει η παρακολούθηση βίας.

Μέρος αυτής της ομάδας μπορεί να είναι άτομα που τους αρέσει να βλέπουν άλλους να υποφέρουν. Οι σαδιστές αισθάνονται τον πόνο των άλλων περισσότερο από το φυσιολογικό και το απολαμβάνουν.

Μια άλλη ομάδα απολαμβάνει να παρακολουθεί τη βία επειδή αισθάνεται ότι μαθαίνει κάτι από αυτήν. Στις μελέτες πάνω σε ταινίες τρόμου, τέτοιοι άνθρωποι ονομάζονται «λευκές αρθρώσεις». Όπως οι τοξικομανείς της αδρεναλίνης, νιώθουν έντονα συναισθήματα βλέποντας τρόμο. Αλλά δεν τους αρέσουν αυτά τα συναισθήματα. Το ανέχονται γιατί πιστεύουν ότι τους βοηθά να μάθουν κάτι για το πώς να επιβιώσουν.

Αυτό μοιάζει λίγο με τον καλοήθη μαζοχισμό, την απόλαυση απεχθών, επώδυνων εμπειριών σε ένα ασφαλές πλαίσιο. Αν μπορούμε να ανεχτούμε κάποιους πόνους, μπορεί να κερδίσουμε κάτι. Ακριβώς όπως οι «επώδυνες» μαύρες κωμωδίες μπορεί να μας διδάξουν κοινωνικές δεξιότητες, η παρακολούθηση της βίας μπορεί να μας διδάξει δεξιότητες επιβίωσης.

Η παρακολούθηση της βίας από την ασφάλεια του καναπέ μας μπορεί να είναι ένας τρόπος να προετοιμαστούμε για έναν βίαιο και επικίνδυνο κόσμο

Μια τελευταία ομάδα φαίνεται να βρίσκεται ανάμεσα στις δύο προηγούμενες. Απολαμβάνουν τα αισθήματα που προκαλούνται από την παρακολούθηση της βίας και νιώθουν ότι μαθαίνουν κάτι. Οι άνθρωποι ειδικά που παρακολουθούν ταινίες τρόμου, ονομάζονται «σκοτεινός χαλκός».

Η ιδέα ότι οι άνθρωποι απολαμβάνουν να παρακολουθούν από την ασφάλεια του σπιτιού τους ή του κινηματογράφου, σκηνές βίας στην οθόνη επειδή μπορεί να μας διδάξει κάτι ονομάζεται «θεωρία προσομοίωσης απειλών».

Αυτό ταιριάζει με την παρατήρηση ότι τα άτομα που φαίνεται να έλκονται να παρακολουθούν βία (επιθετικοί νέοι άνδρες) είναι επίσης εκείνοι που είναι πιο πιθανό να αντιμετωπίσουν ή να απορρίψουν τέτοια βία.

Η παρακολούθηση της βίας από την ασφάλεια του καναπέ μας μπορεί να είναι ένας τρόπος να προετοιμαστούμε για έναν βίαιο και επικίνδυνο κόσμο. Ως εκ τούτου, η βία είναι έκκληση για έναν καλό λόγο. Είναι ενδιαφέρον ότι μια πρόσφατη μελέτη διαπίστωσε ότι οι φανατικοί των ταινιών τρόμου και τα νοσηρά περίεργα άτομα ήταν πιο ανθεκτικά ψυχολογικά κατά τη διάρκεια της πανδημίας COVID-19.

Είναι η βία που πραγματικά μας αρέσει;

Υπάρχουν λόγοι για να επανεξετάσουμε πόσο μας αρέσει να παρακολουθούμε τη βία αυτή καθαυτή. Για παράδειγμα, σε μια μελέτη, οι ερευνητές έδειξαν σε δύο ομάδες ανθρώπων την ταινία του 1993, «Ο φυγάς» με τον Χάρισον Φορντ.

Στη μία ομάδα προβλήθηκε η ταινία με όλα τα πλάνα αμοντάριστα, ενώ η άλλη είδε μια εκδοχή με όλη τη βία μονταρισμένη. Παρόλα αυτά, η ταινία άρεσε εξίσου και στις δύο ομάδες.

Αυτό το εύρημα έχει υποστηριχθεί και από άλλες μελέτες, οι οποίες έχουν επίσης βρει ότι η αφαίρεση της παραστατικής βίας από μια ταινία δεν κάνει τους ανθρώπους να τους αρέσουν λιγότερο. Υπάρχουν μάλιστα στοιχεία ότι οι άνθρωποι απολαμβάνουν τις μη βίαιες εκδοχές ταινιών περισσότερο από τις βίαιες εκδοχές.

Μία πρόσφατη μελέτη διαπίστωσε ότι οι φανατικοί των ταινιών τρόμου ήταν πιο ανθεκτικοί ψυχολογικά κατά τη διάρκεια της πανδημίας COVID-19.

Πολλοί άνθρωποι μπορεί να απολαμβάνουν κάτι που υπονοεί τη βία, και όχι την ίδια τη βία. Για παράδειγμα, η βία δημιουργεί ένταση και σασπένς, κάτι που μπορεί να είναι αυτό που οι άνθρωποι βρίσκουν ελκυστικό.

Μια άλλη πιθανότητα είναι ότι οι άνθρωποι απολαμβάνουν τη δράση και όχι τη βία. Η παρακολούθηση της βίας προσφέρει επίσης μια καλή ευκαιρία να βρούμε το νόημα της ζωής. Βλέποντας τη βία, μας επιτρέπει να αναλογιστούμε την ανθρώπινη κατάσταση, μια εμπειρία που εκτιμούμε.

Υπάρχουν και άλλες θεωρίες. Η «θεωρία μεταφοράς διέγερσης» υποδηλώνει ότι η παρακολούθηση της βίας μας διεγείρει. Είναι ένα συναίσθημα που επιμένει μέχρι το τέλος της παράστασης, κάνοντας το τέλος να το νιώθουμε πιο ευχάριστο.

«Η θεωρία του απαγορευμένου καρπού» προτείνει ότι η βία που είναι εκτός ορίων είναι που την κάνει ελκυστική. Σύμφωνα με αυτή, οι προειδοποιητικές σημάνσεις αυξάνουν το ενδιαφέρον των ανθρώπων για βίαια προγράμματα.

Τέλος, μπορεί να είναι η δικαιολογημένη τιμωρία, αντί για τη βία, που απολαμβάνουμε να παρακολουθούμε. Πράγματι, κάθε φορά που οι άνθρωποι προσδοκούν ότι θα μπορέσουν να τιμωρήσουν τους παραβάτες, τα κέντρα ανταμοιβής του εγκεφάλου τους «παίρνουν φωτιά» Κι έτσι, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι σε αρκετές ταινίες στην τηλεόραση, η βία ασκείται στους κακούς από τους καλούς.

Υπάρχουν πολιτικά κίνητρα;

Όλα αυτά υποδηλώνουν ότι οι εταιρείες-παραγωγοί ταινιών, σειρών και προγραμμάτων, μπορεί να μας προσφέρουν βία που πολλοί από εμάς δεν θέλουμε ή δεν χρειαζόμαστε. Θα πρέπει επομένως να εξετάσουμε ποιες άλλες εταιρικές, πολιτικές ή ιδεολογικές πιέσεις μπορεί να ενθαρρύνουν τη βία στην οθόνη παγκοσμίως.

Για παράδειγμα, η κυβέρνηση των ΗΠΑ έχει στενά συμφέροντα και μεγάλη επιρροή στο Χόλιγουντ. Οι απεικονίσεις βίας μπορούν να δημιουργήσουν τη συγκατάθεσή μας με τις κυβερνητικές πολιτικές, να μας ενθαρρύνουν να υποστηρίξουμε τη νομιμότητα της κρατικής εξουσίας και της κρατικής βίας και να βοηθήσουν στον προσδιορισμό των «άξιων θυμάτων».

Θα πρέπει να γνωρίζουμε συνεχώς πώς η ψεύτικη βία στις οθόνες μας εξυπηρετεί την πραγματική βία στον κόσμο μας.

Τα μηνύματα που στέλνει η βία στην οθόνη μπορεί, ωστόσο, να μας κάνουν να αποσυνδεθούμε από την πραγματικότητα. Όταν τα ποσοστά εγκληματικότητας πέφτουν, η βία στην οθόνη μπορεί να μας κάνει να πιστεύουμε ότι η εγκληματικότητα αυξάνεται.

Οι ταινίες λένε επίσης ψέματα για τον πραγματικό αντίκτυπο της βίας στο ανθρώπινο σώμα – με σχεδόν το 90% των βίαιων ενεργειών να μην δείχνουν ρεαλιστικές σωματικές συνέπειες στο θύμα. Οι ταινίες μπορούν επίσης να συγκαλύψουν την πραγματικότητα της ανδρικής βίας κατά των γυναικών και των παιδιών.

Ο Αμερικανός πολιτικός επιστήμονας Σάμιουελ Χάντινγκτον έγραψε κάποτε ότι: «Η Δύση κέρδισε τον κόσμο όχι με την ανωτερότητα των ιδεών της… αλλά με την ανωτερότητά της στην εφαρμογή οργανωμένης βίας. Οι Δυτικοί συχνά ξεχνούν αυτό το γεγονός. Οι μη Δυτικοί δεν το κάνουν ποτέ». Θα πρέπει να γνωρίζουμε συνεχώς πώς η ψεύτικη βία στις οθόνες μας εξυπηρετεί την πραγματική βία στον κόσμο μας.