Γιατί μερικοί άνθρωποι δυσκολεύονται να νιώσουν χαρά σύμφωνα με την επιστήμη;
Οι συμβουλές αυτοβοήθειας ανθίζουν τα τελευταία χρόνια, τροφοδοτούμενες από την έρευνα για τη θετική ψυχολογία – την επιστημονική μελέτη του τι κάνει τους ανθρώπους να αισθάνονται καλύτερα. Ταυτόχρονα, τα ποσοστά άγχους, κατάθλιψης και αυτοτραυματισμού συνεχίζουν να αυξάνονται παγκοσμίως. Είμαστε λοιπόν καταδικασμένοι να είμαστε δυστυχισμένοι, παρά αυτές τις προόδους στην ψυχολογία;
Επιμέλεια: Μαρία Καλοπουλου
Σύμφωνα με ένα σημαντικό άρθρο που δημοσιεύτηκε στο Review of General Psychology το 2005, το 50% της ευτυχίας των ανθρώπων καθορίζεται από τα γονίδιά τους, το 10% εξαρτάται από τις περιστάσεις τους και το 40% από τη «σκόπιμη δραστηριότητα» (δηλαδή, αν είστε άνθρωποι θετικοί ή όχι).
Αυτή η αποκαλούμενη «πίτα της ευτυχίας» έβαλε τους οπαδούς της θετικής ψυχολογίας στη θέση του οδηγού, επιτρέποντάς τους να αποφασίσουν για την τροχιά της ευτυχίας τους. (Αν και, το ανείπωτο μήνυμα είναι ότι, αν είστε δυστυχισμένοι, είναι δικό σας λάθος.)
Η «πίτα της ευτυχίας» επικρίθηκε ευρέως επειδή βασίστηκε σε υποθέσεις σχετικά με τη γενετική που έχουν πλέον απαξιωθεί. Για δεκαετίες, ερευνητές συμπεριφορικής γενετικής διεξήγαγαν μελέτες με δίδυμα και διαπίστωσαν ότι μεταξύ 40% και 50% τοις εκατό της διακύμανσης στην ευτυχία τους εξηγείται από τη γενετική, γι’ αυτό και το ποσοστό αυτό εμφανιζόταν «πίτα της ευτυχίας».
Οι γενετιστές της συμπεριφοράς χρησιμοποιούν μια στατιστική τεχνική για να εκτιμήσουν τα γενετικά και περιβαλλοντικά στοιχεία με βάση την οικογενειακή συγγένεια των ανθρώπων, εξ ου και τη χρήση των διδύμων στις μελέτες τους.
Η γενετική δεν καθορίζει ποιοι είμαστε, ακόμα κι αν παίζει σημαντικό ρόλο στην ευεξία μας. Αυτό που έχει επίσης σημασία είναι οι επιλογές που κάνουμε για το πού ζούμε, με ποιον ζούμε και πώς ζούμε τη ζωή μας, οι οποίες επηρεάζουν τόσο την ευτυχία μας.
Αλλά αυτά τα στοιχεία είχαν την υπόθεση ότι τόσο τα πανομοιότυπα όσο και τα δίδυμα αδέρφια βιώνουν το ίδιο περιβάλλον όταν μεγαλώνουν μαζί – μια υπόθεση που δεν είναι και πολύ «στεγανή».
Ως απάντηση στην κριτική για τη μελέτη του 2005, οι ίδιοι συγγραφείς έγραψαν μια εργασία το 2019 που εισήγαγε μια πιο διαφοροποιημένη προσέγγιση για την επίδραση των γονιδίων στην ευτυχία, η οποία αναγνώριζε τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ της γενετικής και του περιβάλλοντός μας.
Φύση και τροφή
Η φύση και η τροφή δεν είναι ανεξάρτητες η μία από την άλλη. Αντίθετα, η μοριακή γενετική, η μελέτη της δομής και της λειτουργίας των γονιδίων σε μοριακό επίπεδο, δείχνει ότι επηρεάζουν συνεχώς η μία την άλλη.
Τα γονίδια επηρεάζουν τη συμπεριφορά που βοηθά τους ανθρώπους να επιλέξουν το περιβάλλον τους. Για παράδειγμα, η εξωστρέφεια που περνάει από τους γονείς στα παιδιά βοηθά τα παιδιά να δημιουργήσουν τις ομάδες των φίλων τους.
Ομοίως, το περιβάλλον αλλάζει την έκφραση των γονιδίων. Για παράδειγμα, όταν έγκυες γυναίκες εκτέθηκαν σε λιμό, τα γονίδια των μωρών τους άλλαξαν ανάλογα, με αποτέλεσμα χημικές αλλαγές που καταστέλλουν την παραγωγή ενός αυξητικού παράγοντα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τα μωρά να γεννιούνται μικρότερα από το συνηθισμένο και με παθήσεις, όπως καρδιαγγειακές.
Η φύση και η τροφή είναι αλληλεξαρτώμενες και αλληλοεπηρεάζονται συνεχώς. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο δύο άτομα που έχουν μεγαλώσει στο ίδιο περιβάλλον μπορεί να ανταποκρίνονται διαφορετικά σε αυτό, πράγμα που σημαίνει ότι η υπόθεση της συμπεριφορικής γενετικής για ένα ισότιμο περιβάλλον δεν ισχύει πλέον.
Επίσης, το αν οι άνθρωποι μπορούν να γίνουν πιο ευτυχισμένοι ή όχι εξαρτάται από την «περιβαλλοντική ευαισθησία» τους – την ικανότητά τους, δηλαδή, να αλλάζουν.
Μερικοί άνθρωποι είναι ευαίσθητοι στο περιβάλλον τους και έτσι μπορούν να αλλάξουν σημαντικά τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά τους ως απάντηση τόσο σε αρνητικά όσο και σε θετικά γεγονότα.
Έτσι, όταν παρακολουθούν ένα εργαστήριο ευεξίας ή διαβάζουν ένα βιβλίο θετικής ψυχολογίας, μπορεί να επηρεαστούν από αυτό και να βιώσουν σημαντικά περισσότερες αλλαγές σε σύγκριση με άλλους – και η αλλαγή μπορεί επίσης να διαρκέσει περισσότερο.
Αλλά δεν υπάρχει καμία θετική ψυχολογική παρέμβαση που μπορεί να λειτουργήσει για όλους τους ανθρώπους, επειδή είμαστε τόσο μοναδικοί όσο το DNA μας και, ως εκ τούτου, έχουμε διαφορετική ικανότητα για ευεξία και τις διακυμάνσεις της σε όλη τη ζωή μας.
Είμαστε προορισμένοι να είμαστε δυστυχισμένοι;
Μερικοί άνθρωποι μπορεί να αγωνίζονται λίγο πιο σκληρά για να βελτιώσουν την ευημερία τους από άλλους, και αυτός ο αγώνας μπορεί να σημαίνει ότι θα συνεχίσουν να είναι δυστυχισμένοι για μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα. Και σε ακραίες περιπτώσεις, μπορεί να μην βιώσουν ποτέ υψηλά επίπεδα ευτυχίας.
Δεν υπάρχει καμία θετική ψυχολογική παρέμβαση που μπορεί να λειτουργήσει για όλους τους ανθρώπους, επειδή είμαστε τόσο μοναδικοί όσο το DNA μας.
Άλλοι, ωστόσο, που γενετικά έχουν μεγαλύτερη προσαρμοστικότητα, που σημαίνει ότι είναι πιο ευαίσθητοι στο περιβάλλον και επομένως έχουν αυξημένη ικανότητα αλλαγής, μπορεί να είναι σε θέση να βελτιώσουν τα επίπεδα ευτυχίας. Επίσης, ίσως ακόμη και να ευδοκιμήσουν εάν υιοθετήσουν έναν υγιεινό τρόπο ζωής και επιλέξουν να ζήσουν και να εργαστούν σε ένα περιβάλλον που ενισχύει την ευτυχία και την ικανότητά τους να εξελίσσονται.
Αλλά η γενετική δεν καθορίζει ποιοι είμαστε, ακόμα κι αν παίζει σημαντικό ρόλο στην ευεξία μας. Αυτό που έχει επίσης σημασία είναι οι επιλογές που κάνουμε για το πού ζούμε, με ποιον ζούμε και πώς ζούμε τη ζωή μας, οι οποίες επηρεάζουν τόσο την ευτυχία μας όσο και την ευτυχία των επόμενων γενεών.
Jolanta Burke, Senior Lecturer, Center for Positive Psychology and Health, RCSI University of Medicine and Health Sciences.
