Ορθορεξία: Η τάση με την «καθαρή διατροφή» και οι σοβαρές επιπτώσεις

Η «καθαρή διατροφή» – ο όρος που περιλαμβάνει τα πάντα για την προσπάθεια να τρώτε περισσότερα μη επεξεργασμένα – έχει γίνει εξαιρετικά δημοφιλής τα τελευταία χρόνια. Ωστόσο, η «καθαρή διατροφή» γίνεται πρόβλημα όταν μεταμορφώνεται σε εμμονή. Η ορθορεξία, την οποία η Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρεία περιγράφει ως «έναν όρο που χρησιμοποιείται για να περιγράψει ένα διατροφικό πρότυπο, κατά το οποίο ένα άτομο περιορίζει την πρόσληψη τροφής, ώστε να περιλαμβάνει μόνο «υγιεινά» τρόφιμα, όπως λαχανικά ή βιολογικά, προκαλεί σημαντικά προβλήματα ψυχικά και σωματικά. Τι είναι; Ποια η συμπεριφορά ενός ορθορεξικού ατόμου; Πώς αντιμετωπίζεται; Ποιοι είναι πιο επιρρεπείς;

Επιμέλεια: Μαρία Καλοπούλου

Ένα άρθρο στην εφημερίδα The Guardian σημειώνει ότι ένα δικαιολογημένο άγχος για το φαγητό είναι μία από τις πρωταρχικές δυνάμεις που καθοδηγούν την τάση της καθαρής διατροφής:

«Ζούμε σε ένα περιβάλλον όπου το συνηθισμένο φαγητό, το οποίο θα έπρεπε να είναι κάτι αξιόπιστο και ανακουφιστικό, έχει γίνει επιβλαβές. Βλέποντας το πλήθος των παθήσεων που σχετίζονται με τη διατροφή μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπως οι καρδιακές παθήσεις και ο διαβήτης, πολλοί άνθρωποι “τρόμαξαν” ευνόητα με τη σύγχρονη προσφορά τροφής και το τι έκανε στο σώμα μας.

Ωστόσο, η καθαρή διατροφή γίνεται πρόβλημα όταν μεταμορφώνεται σε εμμονή. Και όπως επισημαίνει η Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρεία «με αυτόν τον τρόπο το άτομο αναπτύσσει σημαντικά προβλήματα, όπως εμμονή με το φαγητό και σοβαρή απώλεια βάρους». Μία κατάσταση που γίνεται ολοένα και πιο διαδεδομένη στις ανεπτυγμένες χώρες.

Ενώ η ορθορεξία συνήθως ξεκινά ως μια καλοπροαίρετη προσπάθεια για κατανάλωση περισσότερων υγιεινών τροφών, η εμπλοκή της ηθικής αξίας σε τρόφιμα – όπως καθαρά ή βρώμικα – μπορεί να οδηγήσει σε εμμονή με την κατανάλωση μόνο υγιεινών, «ενάρετων» τροφών.

Έτσι, ενώ η καθαρή διατροφή μπορεί να είναι χρήσιμη, τα σημάδια κινδύνου περιλαμβάνουν «μια περιοριστική δίαιτα, τελετουργικά πρότυπα διατροφής και αυστηρή αποφυγή τροφών που πιστεύεται ότι είναι ανθυγιεινά ή ακάθαρτα».

Τι είναι η ορθορεξία;

Ο όρος ορθορεξία προέρχεται από την ελληνική λέξη ορθός και όρεξη με άλλα λόγια σημαίνει «σωστή όρεξη». Χαρακτηρίζεται από παθολογική εμμονή για βιολογικά προϊόντα, «καθαρή» ή σωστή, υγιεινή τροφή, η οποία οδηγεί σε σημαντικούς διατροφικούς περιορισμούς.

Τα κύρια χαρακτηριστικά της είναι η αποφυγή –σε επίπεδο ψυχαναγκασμού- των «ανθυγιεινών» τροφίμων, όπως η ζάχαρη, αλάτι, καφεΐνη, το αλκοόλ, τα γλυκίσματα, τα τηγανητά, το σιτάρι, το ζωικό λίπος, η σόγια, το καλαμπόκι, τα γαλακτοκομικά.

Ποια είναι τα χαρακτηριστικά ενός ορθορεξικού;

Οι ορθορεξικοί άνθρωποι αρχίζουν να τρώνε με έναν καλό τρόπο και στη συνέχεια διαιωνίζουν μια εμμονή σε περιορισμούς τροφίμων ως προς την ποιότητα.

Αφαιρούν τα λιπαρά από τη διατροφή τους, προσλαμβάνουν τροφές που δεν περιέχουν πρόσθετα και λιπαρά, ενώ στο τέλος τούς δημιουργείται μια μανία εναντίον της λήψης «κακής» τροφής.

Είναι σημαντικό να διαχωρίσουμε ότι όσοι ακολουθούν έναν τρόπο διατροφής με απολύτως συνειδητές επιλογές που τυγχάνει να είναι και υγιεινές, όπως για παράδειγμα στην αυστηρή χορτοφαγία, δεν χαρακτηρίζονται ως ορθορεκτικοί.

Επιπλέον, τα άτομα συνήθως υιοθετούν αντικοινωνική συμπεριφορά, καθώς δεν μπορούν εύκολα να διαχειριστούν διατροφικά θέματα παρουσία άλλων.

Πώς συμπεριφέρεται ένα ορθορεξικό άτομο;

Ας δούμε λοιπόν πώς συμπεριφέρεται ένα ορθορεξικό άτομο και αν τελικά αυτό είναι σωστό.

• Οι ορθορεκτικοί σκέφτονται τη δίαιτα περισσότερο από τρεις ώρες ημερησίως και προγραμματίζουν τα γεύματα τους πολλές μέρες πριν από την κατανάλωσή τους, πράγμα που δεν είναι σωστό, διότι με αυτό τον τρόπο το φαγητό τους γίνεται εμμονή.
• Η θρεπτική αξία του γεύματος είναι περισσότερο σημαντική από την ευχαρίστηση της κατανάλωσής του. Νιώθουν έντονο αίσθημα αυτοπεποίθησης, όταν τρώνε υγιεινά.
• Οι ορθορεκτικοί ακολουθούν με θρησκευτική ευλάβεια συγκεκριμένους κανόνες και καμαρώνουν πολύ γι’ αυτό. Πολλές φορές, όσο πιο δύσκολοι οι κανόνες, τόσο μεγαλύτερη ικανοποίηση νιώθουν για την τήρησή τους, παρά το «βαρύ» τίμημα.
• Όταν χαλάει η διατροφή τους, επιβάλουν στον εαυτό τους τιμωρίες π.χ. «έφαγα μισό σοκολατάκι και γι’ αυτό την υπόλοιπη ημέρα δεν έφαγα απολύτως τίποτα». Αυτό είναι πολύ αρνητικό για τον μεταβολισμό του ατόμου και φυσικά για το στομάχι του.

Αυτά τα άτομα εστιάζονται επίσης στην κατανάλωση τροφών που τους κάνει να αισθάνονται καθαροί και υγιείς – στον βαθμό που αποφεύγουν τα τρόφιμα με τεχνητά χρώματα, γεύσεις ή συντηρητικά, φυτοφάρμακα, γενετική τροποποίηση, ανθυγιεινά λίπη και προσθήκη ζάχαρης ή αλατιού.

Ένα ορθορεκτικό άτομο γίνεται εξαιρετικά πειθαρχημένο στο τι τρώει, και καταναλώνει μόνο τα τρόφιμα που θεωρεί ότι είναι αγνά και φυσικά. Τα σκεύη που χρησιμοποιούν πρέπει να πληρούν ορισμένες προϋποθέσεις όπως μεγάλο βαθμό καθαριότητας και αποστείρωσης.

Η ζωή τους γίνεται μία συνεχόμενη μάχη για να βρουν και να τρώνε μόνο τα σωστά τρόφιμα και να αποφύγουν να φάνε μολυσμένα ή επικίνδυνα, όπως γλυκά, κέικ, πατατάκια, ψωμί και γενικώς πολλά επεξεργασμένα τρόφιμα.

Αισθήματα ενοχής, αηδίας και ατέλειας θα ακολουθήσουν μετά από οποιαδήποτε απόκλιση από τους κανόνες. Οι ορθορεκτικοί μπορεί να είναι δύσκολο να απολαμβάνουν τις κοινωνικές πτυχές του φαγητού, όπως να βγουν έξω για δείπνο με φίλους ή ακόμα και την αποδοχή μιας πρόσκλησης σε ένα οικογενειακό γεύμα.

Οι αυστηροί κανόνες που περιβάλλουν τα τρόφιμα σημαίνει ότι όλο και περιορίζεται η κατανάλωση φαγητού εκτός σπιτιού. Ένα ακόμη χαρακτηριστικό τους είναι ότι θυμούνται και περιγράφουν με λεπτομέρειες τις «σωστές» και «υγιεινές» επιλογές τους.

Ποια είναι τα προειδοποιητικά σημάδια της ορθορεξίας;

Σύμφωνα με τον Εθνικό Σύνδεσμο Διατροφικών Διαταραχών στη Βρετανία, τα προειδοποιητικά σημάδια της ορθορεξίας περιλαμβάνουν τον υποχρεωτικό έλεγχο των συστατικών στις ετικέτες, τον αποκλεισμό στην ποικιλία των τροφών, οπότε και παρουσιάζονται υψηλά επίπεδα ψυχολογικής έντασης,  όταν δεν υπάρχουν «υγιεινά» τρόφιμα στο διαιτολόγιο, έντονη ενασχόληση με λογαριασμούς κοινωνικής δικτύωσης και blogs.

Τα άτομα με ορθορεξία συνήθως αποκλείουν τα επεξεργασμένα δημητριακά και τα προστιθέμενα σάκχαρα και μπορούν να κόψουν τη γλουτένη, τα γαλακτοκομικά προϊόντα, τη σόγια και άλλα τρόφιμα ή ολόκληρες ομάδες τροφίμων.

Σε σοβαρές περιπτώσεις, η ορθορεξία οδηγεί τελικά σε υποσιτισμό, όταν εξαλειφθούν βασικά θρεπτικά συστατικά από τη διατροφή. Δεν σημαίνει βέβαια πως ένας ορθορεκτικός είναι και αδύνατος. Πολλοί από την ομάδα αυτή, είναι παχύσαρκα άτομα.

Πώς θα καταλάβετε αν πάσχετε από ορθορεξία;

Ο Δρ. Steve Bratman, ο πρώτος άνθρωπος που περιέγραψε την ορθορεξία το 1997 δηλώνει: «Κάποιος που περνά τις ημέρες του τρώγοντας βρώμη μπορεί να νιώθει τόσο άγιος σαν να είχε αφιερώσει ολόκληρη τη ζωή του στη βοήθεια των αστέγων».

Έτσι δίνεται έμφαση στην ευλαβική -σχεδόν ασκητική- τήρηση συγκεκριμένου διαιτολογίου με αφοσίωση και έτσι το άτομο νιώθει «καθαρό» και αγνό. Αντίθετα, στην πιθανότητα παλινδρόμησης στη διατροφική συμπεριφορά βιώνονται συναισθήματα ενοχής και ανεπάρκειας.

Αυτή η συμπεριφορά είναι παρόμοια με εκείνη των ατόμων που πάσχουν από Ψυχογενή ανορεξία ή Ψυχογενή βουλιμία, με τη διαφορά ότι οι ανορεκτικοί και οι βουλιμικοί ενδιαφέρονται για την ποσότητα των τροφίμων που καταναλώνουν, ενώ οι ορθορεκτικοί ενδιαφέρονται για την ποιότητα των τροφίμων.

Tο τεστ του Bratman για την ορθορεξία

Το τεστ περιλαμβάνει 10 ερωτήσεις:

• Αφιερώνετε περισσότερο από 3 ώρες ημερησίως με το να σκέφτεστε τί ακριβώς θα φάτε;
• Προγραμματίζετε τα γεύματά σας αρκετές ημέρες πριν;
• Είναι η θρεπτική αξία του γεύματός σας περισσότερο σημαντική από την ευχαρίστηση της κατανάλωσής του;
• Μειώθηκε η ποιότητα της ζωής σας με την αύξηση της ποιότητας της διατροφής σας;
• Έχετε γίνει πιο αυστηροί με τον εαυτό σας πρόσφατα;
• Αυξάνεται η αυτοπεποίθηση σας, όταν τρώτε υγιεινά;
• Έχετε σταματήσει να καταναλώνετε τα τρόφιμα που απολαμβάνατε, προκειμένου να καταναλώνετε τα «σωστά» τρόφιμα;
• Η διατροφή σας δεν σας επιτρέπει εύκολα να φάτε έξω, απομακρύνοντάς σας από την οικογένεια και τους φίλους σας;
• Αισθάνεστε ένοχοι όταν «χαλάτε» τη δίαιτά σας;
• Αισθάνεστε καλά με τον εαυτό σας και ότι έχετε τον πλήρη έλεγχο όταν τρώτε υγιεινά;

Αν υπάρχουν 4-5 θετικές απαντήσεις στις παραπάνω ερωτήσεις, τότε συνιστάται το άτομο να χαλαρώσει σχετικά με τη διατροφή του και να επισκεφθεί κάποιον ειδικό.

Αν οι θετικές απαντήσεις είναι περισσότερες, τότε η ενασχόληση με τη σωστή διατροφή έχει φτάσει σε σημείο εμμονής. Το φαινόμενο της ορθορεξίας χρήζει προσέγγισης από διεπιστημονική ομάδα. Η συνεργασία εξειδικευμένων θεραπευτών-τόσο ψυχιάτρου ή ψυχολόγου όσο και διαιτολόγου ή ιατρού κρίνεται απαραίτητη.

Ποια είναι η θέση του διαιτολόγου και του ειδικού ψυχικής υγείας;

Ο διαιτολόγος αναλαμβάνει τη διατροφική επανεκπαίδευση του ορθορεξικού στο τι είναι υγιεινό, θρεπτικό και ασφαλές, και τη ρύθμιση των βιολογικών του ανισορροπιών.

Ο ειδικός ψυχικής υγείας θα βοηθήσει το άτομο να επαναπροσδιορίσει σκέψεις και συναισθήματα, να βρει τον προσανατολισμό του σε συμπεριφορές χωρίς ψυχαναγκασμούς και μέσα από την καλλιέργεια υγιών διαπροσωπικών ορίων να αποκτήσει αυτοπεποίθηση.

Ορθορεξία και αντιμετώπιση

Η ορθορεξία λοιπόν είναι από τις πιο συχνές άτυπες διατροφικές διαταραχές που είναι και οι πιο δύσκολες στη διάγνωση. Καλούμαστε να θεραπεύσουμε άτομα σε αυτή τη κατηγορία με θεραπείες που είναι κατάλληλες για τον τύπο της διαταραχής που βρίσκεται πιο κοντά στη συγκεκριμένη περίπτωση.

Η ψυχολογική αντιμετώπιση γενικά συγκλίνει προς αυτές της νευρικής ανορεξίας και της ιδεοψυχαναγκαστικής συμπεριφοράς. Όπως όμως σημειώνουν οι ειδικοί, η ίδια η απόφαση και η δέσμευση του ατόμου ότι θα προσπαθήσει να αλλάξει τη διατροφική του συμπεριφορά, είναι περισσότερο σημαντική από τη μέθοδο που θα χρησιμοποιηθεί για να επιτευχθεί η αλλαγή.

Προϋπόθεση όμως για να συμβεί αυτό, είναι το ορθορεκτικό άτομο να αναγνωρίσει ότι ο τρόπος που σκέπτεται και ενεργεί αποτελεί πραγματικό εμπόδιο στη ζωή του και ότι ασκεί αρνητική επίδραση σε κάτι που θεωρεί ότι έχει πιο ουσιαστική αξία και νόημα.

Ποιο φύλο προσβάλλει η ορθορεξία;

Επηρεάζει άνδρες και γυναίκες με μεγάλο εύρος ηλικιών. Ιδιαίτερα όμως παρατηρείται γύρω στην ηλικία των τριάντα.Υπάρχουν έρευνες που υποστηρίζουν ότι η ορθορεξία απαντάται περισσότερο σε άντρες και ειδικά σ’ αυτούς με χαμηλό επίπεδο μόρφωσης / εκπαίδευσης.

Πιο συγκεκριμένα, πρόσφατη μελέτη ανέδειξε σημαντικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ του φύλου και του Δείκτη Μάζας Σώματος (ΔΜΣ), κυρίως για τους άνδρες αλλά όχι για τις γυναίκες, ένας υψηλότερος ΔΜΣ συνδέθηκε με μεγαλύτερη συμπτωματολογία της ορθορεξίας.

Όπως επίσης και ο ναρκισσισμός και η τελειομανία είναι χαρακτηριστικά προσωπικότητας που συνδέονται με την υπόλοιπη κλινική εικόνα της ορθορεξίας.

Υπάρχουν τελικά υγιεινές και ανθυγιεινές τροφές;

Πρέπει λοιπόν να καταλάβουμε πως δεν υπάρχουν υγιεινές και ανθυγιεινές τροφές, αλλά υγιεινές και λιγότερο υγιεινές τροφές.Το διαιτολόγιο μας θα πρέπει να είναι ισορροπημένο σε θρεπτικά συστατικά, αλλά και θερμιδικά, για να μην έχουμε ελλείψεις βασικών ή μη θρεπτικών συστατικών.

Επίσης, σημασία δεν έχει μόνο η ποιότητα των τροφίμων αλλά και η ποσότητα και η συχνότητα κατανάλωσής τους, κάτι που παίζει μεγάλο ρόλο στην διατήρηση του βάρους στα φυσιολογικά επίπεδα.

Συμπερασματικά

Η ορθορεξία είναι ένα σοβαρό διαταραγμένο πρότυπο διατροφής που μπορεί να έχει σοβαρές ψυχικές και σωματικές συνέπειες για την υγεία και οι άνθρωποι που υποφέρουν από αυτή χρειάζονται επαγγελματική βοήθεια.

Η βασική θεραπεία είναι η ψυχοθεραπεία. Για την καλύτερη πλαισίωση της θεραπείας, ένας διαιτολόγος-διατροφολόγος μπορεί να καταρρίψει, λανθασμένες πληροφορίες που μπορεί να πιστεύουν για το τι φαίνεται ένα υγιεινό πρότυπο διατροφής και να τους βοηθήσει να επανεκπαιδευτούν, ώστε να βελτιώσουν τη σχέση τους με τη τροφή.