Το zeitgeist αλλάζει. Μια παράξενη, ρομαντική αντίδραση στην εποχή τής τεχνολογίας πλανάται στον κόσμο
Οι πολιτιστικές ανατροπές μπορεί να είναι ένας γρίφος σε πραγματικό χρόνο. Οι τάσεις που μπορεί να φαίνονται προφανείς εκ των υστέρων είναι ελάχιστα κατανοητές στο παρόν ή δεν έχουν κατανοηθεί καθόλου. Ζούμε σε ταραχώδεις καιρούς και μετά το τέλος της πανδημίας σε μια περίοδο αναδιάταξη της ύπαρξης όπως την ξέραμε. Η πανδημία σηματοδότησε, ίσως περισσότερο από κάθε άλλη κρίση σήμερα, μια νέα εποχή. Ο κόσμος της δεκαετίας του 2010 εξαφανίζεται οριστικά.
Πηγή: The Guardian
Το τι θα ακολουθήσει δεν μπορεί να είναι γνωστό – όχι με τόσους πολέμους και πολιτική αστάθεια, την άνοδο αυταρχικών και ακροδεξιών πολιτικών σε όλο τον κόσμο και την αυξανόμενη πιθανότητα μιας δεύτερης θητείας του Ντόναλντ Τραμπ. Μέσα σε αυτό το χάος μπορεί κανείς να διακινδυνεύσει, τουλάχιστον, μια υπόθεση: Μια αλλαγή είναι εδώ και πρέπει να ονομαστεί.
Μια εξέγερση, συνειδητή και ασυνείδητη, έχει ξεκινήσει
Συμβαίνει τόσο στο διαδίκτυο όσο και εκτός, και το off είναι κάτι που η νεολαία, μια μέρα, μπορεί να προτιμήσει να το κάνει. Απηχεί, με τον δικό του τρόπο, μια μεγάλη αλλαγή που ήρθε πριν από δύο και πλέον αιώνες, από τις στάχτες των ναπολεόντειων πολέμων.
Ο νέος ρομαντισμός έχει φτάσει, αντιστέκεται και μάλιστα απορρίπτοντας κατηγορηματικά τον εμπειρισμό που βασίλευε για ένα σημαντικό κομμάτι του προηγούμενου και αυτού του αιώνα.
Η αντίδραση φουσκώνει ενάντια στην κυριαρχία της τεχνολογίας στην καθημερινή ζωή, ιδιαίτερα στους «θεϊκούς» αλγόριθμους –ο αληθινός λογισμός τους εξακολουθεί να είναι αποκλειστικός– και κυβερνούν όλη την ψηφιακή ύπαρξη.
Το περίφημο μάντρα της φιλελεύθερης αριστεράς τους πρώτους μήνες της πανδημίας –εμπιστέψου την επιστήμη– έχει ξεθωριάσει, καθώς η λατρεία των ηρώων σταματά για τους γραφειοκράτες επιστήμονες (Anthony Fauci) και ακόμη και για τα φαρμακευτικά μεγαθήρια που ανέπτυξαν, με την κρατική βοήθεια, εμβόλια για τον covid.
Διαφαίνεται μία στροφή εκ νέου στη θρησκεία και την εκκλησιαστική προσέλευση, αλλά η θέση της δεν είναι κάτι σαν τον επιθετικό Νέο Αθεϊσμό που βρισκόταν στη συζήτηση για ένα τμήμα της δεκαετίας του 2000.
Αντίθετα, είναι αυτό που μπορεί να ονομαστεί χαλαρά «πνευματικότητα» – μια αφοσίωση στην αστρολογία, τη μαγεία, και την εκδήλωση (manifestation)– που έχει εμφανιστεί, ιδιαίτερα μεταξύ των νέων.
Η διαδικτυακή ζωή, παραδόξως, έχει κατακλυστεί περισσότερο από αυτήν την πνευματικότητα, με τους έφηβους «αποκρυφιστές» του TikTok και τους «εκδηλωτικούς» παράγοντες επιρροής να συγκεντρώνουν όλο και περισσότερους οπαδούς.
Τα τέλη της δεκαετίας του 2000 χαρακτηρίστηκαν από αυτό που θα μπορούσε να ήταν η τελευταία έκρηξη τεχνοαισιοδοξίας για τις επόμενες δεκαετίες.
Όλα αυτά, όπως σημείωσε ο συγγραφέας Ted Gioia πριν από λίγο καιρό, μπορεί να ήταν αναπόφευκτα, δεδομένης της κοινωνικής αναστάτωσης τα τελευταία 20 χρόνια.
Θυμηθείτε: Την ημέρα των Χριστουγέννων του 2003, το Facebook, το Instagram, το YouTube, το X (Twitter) και το TikTok δεν υπήρχαν.
Η Google ήταν απλώς μια δημοφιλής μηχανή αναζήτησης που ανταγωνιζόταν μερίδια αγοράς όπως το Netscape Navigator. Η Amazon δεν είχε εκπορθήσει τους γίγαντες των αγορών από τούβλα και κονίαμα του 20ού αιώνα. Δεν υπήρχε τέτοιο πράγμα όπως iPhone. Τα κινητά τηλέφωνα δεν ήταν πανταχού παρόντα και μπορούσαν μόνο να κάνουν κλήσεις και μηνύματα.
Η διαδικτυακή ζωή τότε ήταν ξεκάθαρα αποκομμένη από το σημείο όπου κάποιος ζούσε πραγματικά την ύπαρξή του, κουτσομπολεύοντας με φίλους, ψώνια στο εμπορικό κέντρο και συναθροίσεις σε φυσικές ομάδες για να παίξουμε βιντεοπαιχνίδια.
Τα τέλη της δεκαετίας του 2000 χαρακτηρίστηκαν από αυτό που θα μπορούσε να ήταν η τελευταία έκρηξη τεχνο-αισιοδοξίας για τις επόμενες δεκαετίες.
Το «σερφάρισμα στον Ιστό» ήταν μια ξεχωριστή δραστηριότητα που γινόταν σε έναν επιτραπέζιο υπολογιστή. Είχε, κάθε μέρα, μια προφανή αρχή και τέλος.
Η ψηφιακή έκρηξη θα άλλαζε για πάντα τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τον κόσμο και αλληλεπιδρούμε μεταξύ μας
Το Facebook πιστώθηκε, εν μέρει, ότι βοήθησε στην εκλογή του Μπαράκ Ομπάμα, του πρώτου μαύρου προέδρου, και τα νέα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και η συνοδευτική τεχνολογία των smartphone αντιμετωπίστηκαν με ένα είδος μεσσιανικής ευλάβειας.
«Learn to code» ήταν το μάντρα της εποχής, ο Stem το μόνο εισιτήριο για το αμερικανικό όνειρο. Όταν ο Steve Jobs πέθανε το 2011, ήταν σαν να μας είχε εγκαταλείψει ένας άλλος Γκάντι και η ύπαρξη της ίδιας της Apple θεωρήθηκε ως μια ευλογία χωρίς κάρμα.
Η εκλογή-σοκ του Τραμπ θα άλλαζε οριστικά τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόταν το Facebook –δεν ήταν απλώς ένα πεδίο αποδείξεως για τη νέα φιλελεύθερη πρωτοπορία– και άλλες πλατφόρμες μέσων κοινωνικής δικτύωσης έγιναν ολοένα και πιο τρομακτικοί τόποι ενηλικίωσης.
Το Instagram κατέστρεψε τις εικόνες σώματος, τα smartphones έκαναν μεταστάσεις στο σχολικό εκφοβισμό σε μια επιχείρηση 24/7 και η κατάθλιψη των εφήβων, ακόμη και πριν από την άφιξη του Covid, αυξήθηκε.
Οι ενήλικες δεν ήταν πολύ καλύτερα. Για χιλιάδες χρόνια, τα ώριμα ανθρώπινα όντα ήξεραν πώς να είναι μόνοι στις σκέψεις τους και να ανέχονται την πλήξη. Οι εθιστικές ψυχαγωγίες του smartphone διέσπασαν την προσοχή.
Η αγορά, εν τω μεταξύ, ξαφνικά κατακλύστηκε από υποαπασχολούμενους κλάδους της πληροφορικής και των επιχειρήσεων. Η αύξηση των επιτοκίων στραγγάλισε την οικονομία των startup. Δεν θα υπήρχε Uber 2.0.
Τίποτα από αυτά, μέχρι στιγμής, δεν είναι καινούργιο. Αλλά αυτός ο ρομαντισμός της δεκαετίας του 2020 είναι, και μπορεί να αντικατοπτρίζει αυτό που ήρθε πολύ πριν από εμάς.
Ο ρομαντισμός του 19ου αιώνα: από τον Λόρδο Βύρωνα στον Μπετόβεν
Στα πρώτα χρόνια του 19ου αιώνα, ο ορθολογισμός φαινόταν ανοδικός, καθώς οι ραγδαίες τεχνολογικές αλλαγές που επέφερε η Βιομηχανική Επανάσταση υποσχέθηκαν τα δικά τους αλγοριθμικά μοντέλα για την καθημερινή ζωή.
Οι μηχανές εκτόπισαν τους παλιούς τεχνίτες και οι εργάτες που παρέμειναν τιμωρήθηκαν με ατελείωτες ώρες εγρήγορσης, αναγκάστηκαν να επιτύχουν στόχους παραγωγικότητας που θα ήταν επιστημονική φαντασία μια γενιά πριν.
Ο μεμονωμένος άνθρωπος του 19ου αιώνα από σάρκα και οστά δεν σήμαινε ποτέ λιγότερο, τώρα που θαύματα όπως το εκκοκκιστήριο βαμβακιού και η ατμομηχανή με καύση άνθρακα μπορούσαν να καταφέρουν τόσα πολλά.
Οι ποιητές και οι ζωγράφοι, οι επηρεαστές της εποχής τους, μαστίγωσαν τους παλιούς θεούς της λογικής και της ευγένειας. Ο ρομαντισμός ήταν η μεγάλη, αιματηρή κραυγή εναντίον όλων.
Οι Λουδίτες ξεκίνησαν καίγοντας εργοστάσια ολοσχερώς. Οι καλλιτέχνες κήρυξαν πόλεμο ενάντια στις αρχές της Εποχής της Λογικής που φαινόταν να γεννούν τη νέα βιομηχανική αγγαρεία.
Το βιβλίο «Φρανκενστάιν» της Mary Shelley πρόσφερε μια τρομακτική απάντηση σε όσους πίστευαν ότι η επιστήμη μπορούσε να προσφέρει μόνο άφθονο καλό.
Ο Μπετόβεν εξαπέλυσε ριζοσπαστικές συμφωνίες μιας σαρωτικής και συναισθηματικής έντασης που δεν είχε υπάρξει ποτέ στη δυτική μουσική. Η Ann Radcliffe, η Αγγλίδα μυθιστοριογράφος, έγραψε μια προληπτική υπεράσπιση του τρόμου ως λογοτεχνικό εργαλείο, καθώς το γοτθικό – το σκοτεινό φως που καταπίνει – ήρθε ξανά στη μόδα.
Οι ποιητές και οι ζωγράφοι κατακεραυνώνουν τις βρετανικές πολιτιστικές ελίτ στις λυρικές μπαλάντες και στους πίνακες, ενώ και ο Percy Bysshe Shelley και ο Λόρδος Βύρων εκτινάσσονταν ανάμεσα στη βαθιά έκσταση και την αποκρουστική θλίψη στην ποίησή τους.
Ο Γουίλιαμ Μπλέικ, πλαισιωμένος από οράματα δέντρων που αστράφτουν με αγγέλους, πίστευε ότι η φαντασία ήταν το πιο ζωτικό στοιχείο της ανθρώπινης ύπαρξης και έγινε ο προάγγελος για γενιές μεταφυσικών ανταρτών και επαναστατών.
Δεν ήταν όλοι οι παλιοί ρομαντικοί αντίθετοι στην ιουδαιοχριστιανική θρησκεία, αλλά έλκονταν, όπως η σημερινή νεολαία, σε πνευματικές σφαίρες που λειτουργούσαν πολύ πέρα από οποιεσδήποτε βιβλικές διδασκαλίες ή ορθολογιστικές επιταγές.
Οι ρομαντικοί της εποχής ήταν βαθιά επιφυλακτικοί για την καταπάτηση από την τεχνολογία στο ανθρώπινο πνεύμα. Φοβήθηκαν, τελικά, ένα απάνθρωπο μέλλον – και ως εκ τούτου την εξέγερσή τους.
Οι σημερινοί ρομαντικοί, που είναι ακόμη εκκολαπτόμενοι, αισθάνονται κάτι παρόμοιο. Γιατί αλλιώς, σε μια τόσο αλγοριθμική και φραγμένη από δεδομένα εποχή –με τόση ύπαρξη ποσοτικοποιήσιμη και γνωστή– η μαγεία ξαφνικά θα ασκούσε τέτοια επιρροή;
Το σήμερα και ο νέο-ρομαντισμός
Το να στρέφεσαι προ το παραφυσικό ή να πιστεύεις, ολόψυχα, ότι οι θέσεις των αστεριών μπορούν να καθορίσουν τις προσωπικότητες μπορεί να είναι ακίνδυνο και διασκεδαστικό – έως ότου οι αυταπάτες γίνουν ζωηρές και η απελπισία επικρατήσει, όταν αναπόφευκτα δεν εκπληρώνουν την υπόσχεσή τους.
Ο παραλογισμός, από μόνος του, δεν είναι αρετή, και μερικοί από τους ρομαντικούς του 19ου και του 21ου αιώνα υποκύπτουν στην ίδια αρχαία σκουριά, τη μαγεία, ως το υποτιθέμενο κανάλι της υπέρβασης. Το ότι ο πνευματισμός έχει εξαπλωθεί με την τεχνολογία είναι μια ειρωνεία τής εποχής.
Η σύγχρονη δημιουργική τάξη, αρκετά πολιορκημένη, κατακλυσμένη από δύο δεκαετίες ψηφιακής τεχνολογίας που έχει πτωχεύσει ριζικά τη μουσική, την τηλεόραση και τον κινηματογράφο, είναι έτοιμη για μάχη.
Υπάρχει λογική, όμως, στην αντιλογική
Η επιστήμη είναι επιστήμη, όχι θρησκεία, αλλά για πολλούς μήνες το 2020 και το 2021 αντιμετωπιζόταν ως κάτι τέτοιο, ακόμη και όταν οι επιστήμονες απέτυχαν, σε αρκετές περιπτώσεις εντυπωσιακά, να εξηγήσουν και να προβλέψουν επαρκώς τον ιό που βρισκόταν ανάμεσά μας.
Οι μάσκες ήταν άχρηστες, αναποτελεσματικές, μέχρι που δεν ήταν. Τα εμβόλια ήταν μια θαυματουργή θεραπεία που θα μπορούσε να σταματήσει αμέσως την εξάπλωση του Covid, έως ότου ο ιός συνέχισε να κυκλοφορεί ούτως ή άλλως.
Ο Φάουτσι ήταν ένας cult ήρωας που ωστόσο έγινε το πρόσωπο μιας σφοδρής αμερικανικής πανδημικής αντίδρασης, με τους μύθους του να διογκώνονται ταυτόχρονα με τον αριθμό των θανάτων.
Η εμπιστοσύνη στην επιστήμη δεν ταλαντεύτηκε την ίδια στιγμή με την εμπιστοσύνη στους ομίλους τεχνολογίας, αλλά δεν είναι τόσο ανόμοια όταν σταθμίζονται με τη διαφημιστική εκστρατεία της προόδου.
Οι νέοι ρομαντικοί αναρωτιούνται: Τι καλό έχει κάνει κάτι από όλα αυτά για εμάς; Άξιζε τον κόπο οι υπερ-σύνθετες συσκευές GPS, οι κάμερες και οι συσκευές εγγραφής βίντεο;
Είναι πολύ νωρίς για να προβλέψουμε μια αναβίωση των Λουδιτών του παρελθόντας, αλλά έχει υπάρξει τουλάχιστον μία αναφορά στον Τύπο για μια ομάδα εφήβων που εγκατέλειψε εντελώς τα smartphone επειδή «τα κοινωνικά μέσα και τα τηλέφωνα δεν είναι πραγματική ζωή».
Η επιστήμη έφερε αυτές τις επαναστάσεις. Η επιστήμη συμπίεσε την κάποτε αδιανόητη υπολογιστική ισχύ σε μια ενιαία φορητή συσκευή. Η επιστήμη υπόσχεται τώρα ένα μεγάλο άλμα προς τα εμπρός με την τεχνητή νοημοσύνη, η οποία φαίνεται ότι σκοπεύει να αντικαταστήσει τις ίδιες τις τέχνες – οι μηχανές θα κάνουν τώρα μέτρια τέχνη, μουσική, λογοτεχνία, ακόμη και δημοσιογραφία.
Η τέχνη της τεχνητής νοημοσύνης αναπαράγει την ανισότητα σε μεγάλη κλίμακα. Πρέπει να μάθουμε, να αντιμετωπίσουμε τις προκαταλήψεις – και να ξεπεράσουμε τον αλγόριθμο
Η φάση της διασκέδασης έχει περάσει!
Η σύγχρονη τάξη των δημιουργικών ανθρώπων, αρκετά πολιορκημένη, κατακλυσμένη από δύο δεκαετίες ψηφιακής τεχνολογίας που έχει φθηνύνει ριζικά τη μουσική, την τηλεόραση και τον κινηματογράφο, είναι έτοιμη για μάχη, όπως έδειξαν και οι σχετικά πρόσφατες διαδηλώσεις και απεργίες από τους επιτυχημένους συγγραφείς και ηθοποιοούς.
Οι νεότερες πλατφόρμες γραφής, όπως το Substack, υπόσχονται έναν τρόπο επικοινωνίας χωρίς αλγόριθμους, με τον περίφημο και παράξενο εντοπισμό νέων αναγνωστών. Όπως είναι φυσικό, στη ρομαντική παράδοση, το Substack εξυψώνει το άτομο.
Ο Μαρκ Ζούκερμπεργκ σμιλεύει το φαραωνικών διαστάσεων οίκημά του στη Χαβάη. Αυτός και οι όμοιοί του κατέχουν το παρόν. Το αν κατέχουν το μέλλον, για πάντα, δεν είναι πλέον ξεκάθαρο.
Προς το παρόν, η αρπακτική τεχνολογία εξακολουθεί να έχει μαζικό buy-in. Τα smartphone είναι πανταχού παρόντα. Το Facebook, η Apple, η Amazon και η Google είναι ηγεμονικές.
Η αλλαγή γενεών είναι δύσκολη για το κατεστημένο. Και ο ρομαντισμός δεν θα μείνει ακίνητος. Υπόσχεται, τουλάχιστον, μια άγρια και ασταθή φλόγα. Το τι καίει είναι ακόμα εικασία του καθενός.
